Айар тыл аҕата Өксөкүлээх Өлөксөй «Байанай алгыһа» айымньыта суруллубут сылыттан ааҕыллар саха суругунан литературатын 125 сыла

«Сурукка суруллубут тыл үгэһэ, тыл хоһооно, айар санаа илбиһэ Саха сиригэр Өксөкүлээх үйэтиттэн ыла үөскээбитэ диэн бары этиэхтэрэ».

П.А. Ойуунускай

«Саха суругунан уус-уран литэрэтиирэтин төрүттээччинэн Алексей Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй ааҕыллар. Утумнаахтык суруйан, киэҥник тарҕатан, үлэлээн-хамсаан барбытынан, батыһааччылара элбэҕинэн».

В.Г. Семенова, тыл билимин хандьыдаата, ХИФУ доцена

Байанай алгыһа

Кыһыл саһыл кыалыктаах,
Хара саарба хаппардаах,
Быалаах кэрэмэс кымньыылаах,
Ойдоох буурай оонньуулаах,

            Бардам тутуу,
Барылы кэскил,
Баай барылаах

                        Тойон эһэм,

            Истэ сэргэҕэлээ,
Көрө бүдүүлээ!

Баай хара тыа балаҕаннаах,
Барбыты аҕалааччы
Бараахы сүүрүк,

            Куруҥ хара тыа дурдалаах,
Куоппуту күөйээччи
Кураҕаччы сүүрүк,

Кураахтаах саалаах,
Куоһарыылаах кустуктаах
Куралай бэргэн.

            Кылыыга ыгааччы
Тый хара аттаах
Тыҥырахаан быһый,

Догдоон хара тыа дурдалаах,
Тоҥууга тохтотооччу
Туолдьут бэргэн,

            Элимтэҕэй таба аттаах,
Элиэҕэ эргитээччи
Элик бэргэн,

Айаас таба аттаах,
Айаҕа аҕалааччы
Алып самнаҕай,
Күөскэ күҥэйээччи,
Күөсчүт көкөөнөй

            Күөкэй боллох,

            Тойон убайдарым!
Истэ билгэлээҥ,
Иһиллии чинчилээҥ!

Эргинэ хара тыа
Эҕэһэтин тэрийэр,

            Догдоон хара тыа
Тоҥуутун торугар,

Арыы хара тыа
Айатын аҥаабыллыыр
Алгыстаах күннэрим таҕыстылар!
Тоҕус кыл уунуутунан уурар,
Сэттэ кыл чиккэйиитинэн кэбиһэр
Кэскиллээх кэмнэрим кэллилэр.

            Баай барылаах тойон эһэм,
«Эһээ» диэтэхпинэ,
«Эһээ» диир курдук буоларыҥ!

Тус бэйэҥ туһааннаах
Доҕор гынан туһалаа:
Уурбуттаах буолларгын – уларытыма,
Анаабыттаах буолларгын – аралдьытыма.
Мурун анныттан
Булта булан кулу,

Атах анныттан
Алта айан кулу!

Кыйаар-кыйааргыттан кыйдаан,

Үрэх-үрэххиттэн үүрэн,
Дайҕа-дайҕаҕыттан таарытан,

Элиэбэр эргит,
Тоҥуубар торут,
Сыһыаммар сыһыарт!

Хатараабыт хайгыаны хааннаа,
Көй боллох сэксэни көрүлэт,
Омуннаах уоттаах отууга улайдат!

Адаар муостааххыттан,
Атырдьах атахтааххыттан амсат!

Бодоҥноох тобуктааххыттан,
Буомнаах сүһүөхтээххиттэн бултат!

            Сымнаҕас сыалааххыттан,
Сылаас тыыннааххыттан сымсаттар!
Ардай анаҕастааххыттан,
Адьырҕа кыылгыттан
Айан-кэрдэн кулу!

            Кыһыл-хара кылааннааххыттан,
Күндү-үтүө түүлээххиттэн
Күөйэ-көрсө көтөн кулу!

Алаас сыһыы саҕа
Араҕас танылҕаны таттым,

            Чөҥөрө чүөмпэ саҕа
Сөҥ сөгөлөөнү оҕустум,

Киэҥ тэлгэһэ саҕа
Кэтит сэксэни тэрийдим!

            Аал уотунан айахтаан
Аһатан эрэбин,

Күөх уотунан күөмэйдээн
Күндүлээн эрэбин!

            Аҕам анах
Ардахтаах арыыта,

Туҥуй анах
Тордохтоох тунаҕа!

            Бүрү-бүттүүн, бары-баччыын
Аһаан-сырҕаан туруҥ эрэ,
Тойон эһэлэриэм!!!
Һа!.. Һа!.. Һа!.. (Күлэр)

Улуу үрэхтэр иччилэрэ
Хотун эбэлэрим!

            Үккүрүүр үрүйэлэргит,
Тыккырыыр тымырдаргыт,
Саккырыыр салааларгыт,

Сэттэ уон сискэл систэргит,
Аҕыс уон адаар арыыларгыт
Тоҕус уон туорай тумулларгыт,

Дьүүлэ-дьүһүнэ суох түбэлэргит,
Холобура-холооно суох куруҥнаргыт,
Аата-ахсаана суох аабылааннаргыт бастарытта.
Айа-кэрдэ, ыыта-кыйдыы олоруҥ!..
Сэттэ дьэрэкээн хайа,
Аҕыс мас хайа,
Тоҕус турук хайа иччилэрэ!

От аннынан обугунаспыт уолаттар,
Кырыс аннынан сыбдыгыраспыт кыргыттар!
Сэбирдэх аннынан сибигинэспит сиэттэр,

            Бары аһаан-сырҕаан туруҥ!..
Эҕэһэ айаҕар олорооччу
Нэк  бэргэһэлээх
Баттах сарын уол убайым!

Кэнтик төрдүгэр кэтэһээччи
Кыртас хайа саҕа сырайдаах
Маҥан чаҥый эдьиийим!

            Баллайах ойуун кыыһа
Таһын курбай саҥаһым!

Сырбайар-сырыыргыыр,
Харгыстыыр-хаарчахтыыр,
Буомнуур-буомчалыыр буолаайаҕытый!

            Аал уотунан айахтаатым,
Күөх уотунан күөмэйдээтим,
Аһаан-сырҕаан туруҥ!..

Төлкөлөөх түөнэ маҥан түөрэх,
Тэхтиргэ тэптэрэр,
Очурга оҕустарар буолаайаҕыный!

                                               Туску-уо!..
1900 с., Амма