Слепцова Оксана Мировна
Таатта улууһа, Ытык-Күөл нэһилиэгэ
Оҕону иитиигэ лоскуй санаа
(Р. А. Кулаковскай айар талааныгар сүгүрүйүүм бэлиэтиттэн)
Улуу дьон айымньыларын ааҕар, долоҕойгор түһэрэр, өйгүнэн-сүрэххинэн аһарар, тиһэҕэр тириэрдэ өйдүүр уустук, уон оччонон маннык айымньылары ырытар, анаарар, сыанабыл биэрэр ыарахан, сүүс оччонон эппиэттээх даҕаны.
Реас Алексеевич Кулаковскай айар үлэтин кытта билсиим миэнэ олох кырабар, алын кылааска үөрэнэрбэр «Киһи доҕоро» кэпсээнтэн саҕаламмыта. Эһэм барахсан биэс сааспыттан ааҕарга үөрэтэн, билигин санаатахха, ааҕыы эйгэтигэр айымньылары олус табыгастаахтык талан, ааҕартан салыннарбакка сыһыарбыт, уус-уран айымньы дьикти алыптаах эйгэтигэр тапталы сахпыт эбит. Хоско соҕотох олорон Кэрэмэс муҥнаах, дьоллоох дьылҕатын тэбис-тэҥҥэ үллэстэн, ытаан да биэрбитим. Оҕо дууһатын кылын таарыйар тыыннаах тыл күүһүн онно маҥнай биллэҕим буолуо илэ-бааччы. Кэлин итинник турукка Николай Лугинов «Кустугун», ааҕан баран киирбитим.
Р. А. Кулаковскайы кытта букатыннаахтык бырастыылаһыыга Саха Республикатын народнай поэта Савва Тарасов: «Реас Кулаковскай төрөөбүт төрүт тыл сүмэтин, сытын-сымарын дириҥник иҥэриммит суруйааччы этэ. Кэпсээннэригэр, сэһэннэригэр,, бэл хаһыакка таһаарар ыстатыйаларыгар ааҕааччы ону тута билэрэ уонна сыаналыыра. Кини мунньахтарга да, көрсүһүүлэргэ да сахалыы олус үчүгэйдик, дириҥник, ылыннарыылаахтык, киһи иһиттэр истиэх курдук уустаан-ураннаан этэр ураты дьоҕурдааҕа.»- диэн ойуччу тутан бэлиэтээбитэ уонна Реас Кулаковскай айылҕа, кыыл-сүөл, дьон дьоҥҥо сыһыаннаһыытын талааннаахтык арыйбыт айымньыларынан саха тыллаах баарын тухары аатыра-арбана сылдьыаҕын эппитэ. Кырдьык даҕаны, билигин көлүөнэ көлүөнэттэн тэйсэн, ыраатан истэҕин ахсын, Реас Алексеевич бу үйэлээх тиэмэлэргэ анаммыт айымньыларын улуу кистэлэҥнээх күүстэрэ Киһилии Сыһыан биллибэт кэрэтигэр аныгы кэм ааҕааччытын угуйа, өрүү Кэрэҕэ, Сырдыкка сирдии туруохтарыгар эрэнэбин.
Уонна бу лоскуй санаабар үлэм ис хоһоонугар да чугаһынан, ону кытта билиҥҥи наһаа түргэн тэтимнээх үйэҕэ оннооҕор дьиэ кэргэн иһигэр бэйэ бэйэни болҕойбот буолууттан киһи хомойуох, сүөргүлүөх да түгэннэрэ элбээбиттэриттэн дьиксинии да баарыттан, Реас Алексеевич Кулаковскай ,,Кистэлэҥ кэпсээннэригэр,, арыйбыт аймах-уруу дьон, дьиэ кэргэн бэйэ-бэйэтигэр сыһыаннаһыытыгар болҕомто тардыахпын баҕарабын.
- Ийэ таптала. Ийэҕэ таптал. Реас Алексеевич бэйэтэ эппитин курдук, киһи буолан төрөөн ийэ тапталын сүҥкэн иэйиитин билбит киһитин – абаҕата Быргый Уйбаан кийиитин Таанньа эмээхсин уобараһын олус истиҥник тэттик кэпсээннэригэр арыйбыт эбит. Саха сиэринэн Ийэ киһи оҕотугар элбэх тыла суох чуумпу, харыс, ол эрээри көмүөл күүһүнүү күүстээх, оҕотугар аар айылҕатын, төрөөбүт дойдутун, уруу-аймах дьонун таптала барыта өрө сүгүллэн тахсар ураты тыынын, ураты иитиитин иҥэриитэ барыта манна көстөр, Амма Аччыгыйа ойуулаабыт Ийэ уонна Оҕо тапталын көрдөрөр хартыыналарын кытта биир үрдүк кэрдиискэ турар. Таанньа эмээхсин оҕотугар күөх окко суулаан аҕалар кэһиитэ, бэл, бу кэһиини кыракый Арыйааска дьиэ дьонун ахсыытыгар үллэттэрэ биэрэрэ, онон оҕоҕо дьиэтин иһигэр быыкаайык сааһыттан улахан дьыаланы кытта итэҕэйэрэ – оҕо киһи сиэр-майгы быһыытынан кэһиимсэх, ыалымсах, дьонун сыаналыыр, кими да чорбоппоко, маанылаабакка, көйгөлөөбөккө сыһыаннаһар истиҥ эйгэни олохтуур, бэйэтэ кэнэҕэскитин ыал баһылыга, дьиэ кэргэн аҕата буолар олугун укулаатын ньуулдьаҕай саастан уурбутун туоһулуур. Билиҥҥи эдэркээн ийэлэр маны ааҕан, билсэн, оҕолорун иитиитигэр туһаналлара буоллар, элбэҕи ситэриниэ этилэр чахчыта даҕаны. Ийэ барахсан оҕону дьарыйарынан кытта хараанныыр буоллаҕа. Бу ураты сыһыаны буруйу оҥорбут оҕоҕо талах чыпчаххай көп эккэ ыаллыырыттан көрөн билэбит. Түөн да саҕа хара дьайы бэйэҕэ иитиэхтээбэт туһунан ийэ, аҕа эрэ оҕоҕо быһаарар кыахтаахтар. Ордук оҕо тыллааҕар дьайыыны өйдүүр сааһыгар маннык саамай тиийимтиэ ньыманан. Бу – өбүгэ саҕаттан илдьэ кэлбит муударас. Билигин аныгы олох бэрээдэгинэн бу иитии ньымата суураллан, ыччат дьон ортотугар отуор алдьаныыта, сиэр кэһиллиитэ үксээбитэ хомотор. Чахчы буруй иһин дьарыллыы – инникигэ үөрэх. Реас Алексеевич бэйэтин холобуругар олус итэҕэтиилээхтик, тиийимтиэтик көрдөрбүтэ – махталлаах суол. Ийэ икки, оҕо икки ардыгар тыыннаах сыһыан биир үтүө холобурун өссө маннык түгэн көрдөрөр – оҕо ийэтин хоонньугар аан дойду бары дьайыттан көмүскэллээх курдук сананан, ийэтэ аттыгар баарыттан, тыыннааҕыттан үөрэн, ийэтин сытыттан дьоллонон мип-минньигэстик, нуураллык-нусхаллык утуйан барыыта. Дьэ кырдьык итэҕэйэҕин – Реас Алексеевич маннык балысхан тапталы билэн, Ытык Аҕа буолан аҕыс оҕотун ураты тапталынан ииппитин-улаатыннарбытын.
- Эдьиийдэр. Эдьиийдэр диэн киһи олоҕор саамай кэрэ, истиҥ, куруук үрүҥ санааны үрүлүйэ сылдьар дьон баар буолаллар. Кинилэр эрэ үөрбүт-көппүт, дьолломмут да күннэргэр, мөлтөөбүт-ахсаабыт, тутахсыйбыт да түгэҥҥэр күүскэр күүс эбэллэр, өйөбүл-тирэх буолаллар. Реас Алексеевич күндүтүк саныыр, олоҕун тухары махталлаахтык ахтыбыт эдьиийдэрин Лариса, Биэрэ, Балаайа уобарастарын күн курдук ойуулаан көрдөрбүтэ – ааҕыыччыга күндү бэлэх. Эдьиий уонна сурус икки ардыгар иитиллибит иһирэх сыһыан – кыра эдьиийэ Балаайалыын үлэлэрин тэҥҥэ оҥороллоро, оннооҕор тымныы тары минньигэс бэйэлээхтик салаан ньалып гыннараллара, дэҥҥэ көстөр астарын бэрсиһэллэрэ, кыра киһи бэйэтин гиэнин эрдэ сиэн баран ымсыыран кылахаччыйара, эдьиий киһи оҕотун аһынан хараҕа уунан диэличчи туолара, улахан эдьиийин Биэрэни харыһыйан, күтүөккэ биэримээри күнүүлээн хаһыаччыгын тимэҕин быһыта ыстыыра, эдьиийин Ларисаны күн тэҥэ көрөрө – бу барыта Дьиҥнээх Тапталтан иитиллибит тыыннаах сыһыан. Маннык тапталга уһуйуллубут, маннык сыһыаны сүрэҕэр сатаан тылыннарбыт киһи олоҕор куруук ситиһиилээх буоларын таһынан, тас эйгэттэн ураты тапталынан харысхаллаах буоларын өйдүүрбүт буоллар даа!!!
- Аар айылҕа алыптаах эйгэтигэр таптал. Киһи орто туруу бараан дойдуга айыллан кэлиэҕиттэн кини дьон ортотугар эрэ сылдьыбат. Киһи дьылҕата, олоҕо айылҕа аата-ахсаана биллибэт кистэлэҥнээх эйгэлэрин кытта күннэтэ алтыһар. Ол да иһин биһиги муударай өбүгэлэрбит айылҕа кистэлэҥнэрин туһунан түгэхтээх кэпсээннэри оҕоҕо кыра сааһыттан билиһиннэрэн улаатыннаран эрдэхтэрэ. Реас Алексеевичка бу чараас эйгэ быыһын маҥнайгынан сэгэппит, уран тыл, төрүт тыл кистэлэҥин эмиэ биир маҥнайгынан арыйбыт киһинэн эһэтэ Быргый Уйбаан буолар. Кини кэпсээннэриттэн сиэттэриллэн бу кинигэтигэр олус сэргэх, урукку өттүгэр бэчээккэ тахсыбатах, Сиэллээх, Дьохсоҕон нэһилиэктэрин историяларыгар быһаччы сыһыаннаах сэһэннэр чахчы даҕаны оҕо аан дойдуну түгэх быыһын, кистэлэҥ остуоруйатын билсэригэр сүҥкэн суолталаах буолаллар эбит. Маны инникитин өссө да ымпыктаан анаарыахпыт, чинчийиэхпит турдаҕа. Маннык сэһэннэртэн киһи киһи буолар сэһэнэ суруллан тахсыахтаах, маннык сэһэннэртэн оҕо бу киэҥ куйаарга үтүөнү-мөкүнү ырыҥалаан арааран миэстэтин булар аартыга арыллыахтаах буоллаҕа.
Ол иһин мин хайа үлэм суола саҕаланыаҕыттан, Реас Алексеевич айар нэһилиэстибэтин үөрэнээччилэрбэр билиһиннэрэр сорукпун ыһыктыбакка буола сатыыбын. Үйэлээх салҕана туруохтаах диэн санааттан.
08.06.2024
Андросова Надежда Васильевна – Айтылы
Дьокуускай куорат
«Оо, нап-нарын дууһалаах Алампа барахсан!..»
(Р.А. Кулаковскай ахтыыларыгар Алампа мөссүөнэ)
эссе-ырытыы
Сылдьарым тухары, бэйэм да билбэппинэн, күннэтэ түбэһэр иһитиннэриим, суругум-бичигим быыһыттан биир сэҥээрэ түһэрим, ымпыктаан ааҕарым суруйааччы А.И. Софронов-Алампа олоҕун, кини айымньыларын туһунан суруйуулар уонна, биирдэ эмэ күндү таас курдук кылах гынан ылар, кини туһунан биир үйэлээхтэрин ахтыылара буолаллар эбит.
«Чолбон» сурунаал бу сааскы нүөмэрдэригэр суруйааччы Реас Кулаковскай Алампа туһунан, ханна да бэчээттэнэ илик диэн ааттаммыт балачча уһун ахтыылара тахсаннар, сурунаал миэхэ олус күндүтүйэн көһүннэ. Арыый урутаан эттэххэ, бу ахтыылартан сорох өттө урукку өттүгэр атын, ол эрээри чахчылары биирдик сырдатар тылынан-өһүнэн суруллан, 1980 с. «Олоҕу таптаа» (улахан саастаах оҕолорго кэпсээннэр) кинигэҕэ киирбиттэр эбит.
Реас Алексеевич ахтыытыгар, бэйэтэ этэн аһарбытын курдук, аҕатын туһунан билбит-истибит чахчыларын суруйдаҕына, бэчээттээччилэр тоҕо эрэ сороҕун кичэйэн туран сотон кэбиһэллэр эбит, ону кини «ити миигин сымыйаччынан ааҕалларыттан эбитэ дуу, туохтан төрүттээҕэ эбитэ дуу» диэн мунаарар эбит. Ол курдук, бу Алампа туһунан урукку өттүгэр ахтарын эмиэ эрэммэтэҕэ буолалларын туһунан ахтыытыгар маннык этэр: «Мин Алампа туһунан урут тугу билбиппин, истибиппин, кэпсэппиппин суруйталаан турабын да, наар сотон, биитэр көннөрөн кэбиһэр этилэр». Итинтэн сэрэйдэххэ, урукку ахтыылара кылгатыллыбыт, сарбыллыбыт буолуохтарын сөп. Ол да бэрээдэгинэн бу толору ахтыыта онуоха-маныаха диэри диэн сукуна анныгар анньылыннаҕа.
Сыл-хонук дьиҥ кырдьыгы сууйан-сотон кылбатан таһаарарыныы, маннык ахтыылар билигин, дьэ, бэчээттэнэн, биир үйэлээхтэрин суруйууларыгар суруйааччы аныгы дьоҥҥо тыыннаахтыы эттэнэн-сииннэнэн арыллан ылыыта сүгүрүйээччилэригэр кэрэ бэлэх, ытыктыыр суруйааччыларын уобараһыгар өссө биир умнуллубат сурааһын эбиллиитэ буолар эбит. Ол тустаах киһини байытар, үөрдэр, долгутар.
Реас Кулаковскай оччолорго бииргэ төрөөбүттэриттэн соҕотох тыыннаах хаалан, Елена, Уйбаан Соппуруонаптар эмиэ соҕотох хаалбыт сыдьааннара Алампа туһунан бэйэтэ көрбүтүн-истибитин бичийэн хаалларбыта олус да үчүгэй, махталлаах, сыаналаах күндү-кэрэ быһыы, кэнчээри ыччакка кэс-кэриэс буолар эбит.
Ахтыытын суруйааччы маннык саҕалыыр: «Саас чугаһаан иһэр. Аны умнуган-төннүгэн буолан, үйэм сыыры таҥнары сүүрдэн мэҥитэн иһиэ дии санаатым. Онон, адьас кыра да буоллар, сурукка төһө кыайарбынан, хааллара сатыырга сананным. Баҕар, ол кимиэхэ эмэ наада буолуо…» Суруйааччы сөпкө да санаабыт эбит, билиҥҥи кэмҥэ Алампаҕа кэрэхсэбил сылтан сыл улаатан иһэр.
«Өлүөхтэрэ биир буолбут доҕорун Өлөксөй оҕотун, миигин, улаханнык сымаансыйа көрсөрө, кэпсэтэрэ», – диир Реас Кулаковскай. Алампа Соппуруонап биир дойдулааҕын, биир айар тыыннааҕын Өксөкүлээх Өлөксөйү өйүн-билиитин, улахан талаанын уонна киһи быһыытынан кэрэтин иһин олус ытыктыыра, дириҥник таптыыра, бастыҥ-истиҥ доҕоро этэ. Москва куоракка өлөр охтуутугар сыттаҕына ыарыылаабыта, доҕоро ыарахан ыарыыны кытта бүтэһигэр диэри охсуһан тыына быстыбытыгар, онно көмүс уҥуоҕун көтөхсүбүтэ. Кинилэр иккиэн эдэр саастарыттан хараҥа норуоттарын туһугар ыалдьар, айар-тутар, олохторун анаабыт дьон буоланнар, бэйэ-бэйэлэрин олус өйдөһөллөрө, талааннарын күүһүнэн атын айааччылартан үрдүкү туралларынан, өйдөрүн-санааларын тиксиһэр, ыпсыһар түгэннэрэ элбэҕэ. Ол иһин көрүстэхтэринэ өрүү уус тылынан дьээбэлэһэр, хаадьылаһар чугас доҕордуу эбиттэр. Ааптар бэлиэтээн этэринэн, Алампа ис санаатын мучумаанын дэбигис кимиэхэ да аспат эбит: «Күн сиригэр Өлөксөйүнүүн эрэ эн-мин дэһэн, санааларын сайгыы атастаһаллар эбит». Ол курдук тэҥнээх доҕордуу эбиттэр улуу классиктарбыт.
Алампа Өксөкүлээх Москваҕа балыыһаҕа сыппыт кэмин уолугар Реаска кэпсиирэ (бука, ол Реас учуутал техникумугар үөрэнэр сылларыгар кэпсээтэҕэ буолуо) бастакы сирэйтэн суруллубута киһини долгутар: «Аҕаҥ эмп үлэһиттэрин ураты биһирээн, бары араас сыһыаннарыгар махтанан бөҕө сытаахтаабыта. Бэл, сиэстэрэ кыргыттар киирдэхтэринэ, арааһынай эйэҕэс тылынан эйэргэһэ сытаахтаабыта». Улуу киһи мөлтөөн сытар да кэмигэр улуу. Саха сирин аарыгырар уорҕатын аттаах да, сатыы да уһаты-туора сыыйбыт ахан, араас мүччүргэннээх, өлүүлээх кытаанах суоллартан мүччү түспүт уол оҕо одьунааһа, киһи киэнэ киргиллээҕэ Өксөкүлээх Өлөксөй бааһыран сатыылаабыт баараҕай өксөкү курдук, төһө да балыыһа түөрт истиэнэтигэр хаайтардар, киэҥ көхсүн кыараппатаҕа, хоһуун санаатын сатыылаппатаҕа, оонньуулаах майгытын уураппатаҕа Алампа кэпсиириттэн көстөр. «Өлөрүн эрдэттэн билбиппит. Бэйэтэ да билбитэ уонна бастаан утаа ону кыйдыы, ол туһунан санаабат буола сатыырга бэйэбитин күүһүлэнэр этибит. Оттон Алексей Елисеевич бэйэтин өрүсүһэр курдук туттара, үлэ бөҕөтө», – бу тылларыгар Алампа доҕорунуун кини күчүмэҕэй күннэригэр биир киһи курдук силлиһэн хаалбыта «билбиппит», «бэйэбитин күүһүлэнэр этибит» дэтэлиириттэн биллэр. Өксөкүлээх бу да буолан сыттар, кэккэ былааннардаах эбит, ол иһигэр кэнэҕэски дьоҥҥо кэс тыл суруйан хаалларыы, оҕолоругар кэриэһин этии. Ону кырыыстаах ыарыы толотторботох. Кэлин, бүтэһик эпэрээссийэтэ туһата суох буолуоҕун быраастартан истэн, Алампа доҕоругар кииримэ диэн этэн көрбүт, баҕар ол-бу буолан хаалыа, ол оннугар эпэрээссийэлэммэккэ күнэ-дьыла, аҕыйах кэмҥэ да буоллар, уһуу түстүн дии санаатаҕа. Онуоха доҕоро кини диэки «доруобай эрдэҕинээҕитин курдук сүр тэбэнэттээхтик көрөн олорон» «Алампа баба» диэн суустаабыт, эн эмиэ аһыныыгынан сирдэтинэҕин диэбит. «Алампа барахсаан, эн биһиги букатыннаахтык арахсарбыт адьас бу кэллэ ээ. Билигин миэхэ хайдах өлөбүн эрэ диэн санаа баар: ыарыыга таах сытан биэрэн көмүллэтэн өлөбүн дуу, биитэр кинини кытта кыам кыргыһа сытан өлөбүн дуу диэн. Мин иккиһин ордоробун». Салгыы баҕар эмчиттэр ыарыытын ылан кэбиһиэхтэрин сөбүгэр өссө да эрэнэрин, уонна быһыы-майгы хайдах да буолбутун иһин, ону билии хирургия сайдыытыгар туһалаах буолуо диэн, Өксөкүлээх бэйэтин туһугар итинник кытаанах быһаарыныы ылыммыт. Ол күннэргэ Алампа доҕорун күүскэ аһына-харыһыйа санаабыта кэлин аҕыннаҕын аайы көбөн кэлэн, хараҕын уутун таһаартарар эбит.
«Хомойорум баар – дойдубар ийэм ааҕы кытта, эбэтэр убайбын кытта кэккэлэһэ көмүллүбэтим, – диэхтээбитэ», – диэн, Алампа ахтыытын түмүктээбит. Ити, дойдубар көмүллүбэт буоллум диэн доҕоро хомолтотун эппитин, Алампа бэйэтигэр сыһыаннаан, бастаан соччо суолта биэрэ санаабатын туһунан ахтыбыта баар. Кэлин ону дириҥник өйдөөбүтэ кини сыылка сындааһыннаах сылларын эрдээхтик тулуйан, дойдутугар тыыннаах эргиллэн кэлэригэр тирэх буолта буолуо дии саныыбын. Биллэн турар, онно төрөөбүт дойдутугар, таптыыр киһитигэр күүстээх таптала, тардыһыыта көмөлөстөҕө. Туох да диэбит иһин, Алампа көмүс уҥуоҕа Сахатын сиригэр, ааһа баран тапталлаах Тааттатын сылаас сымнаҕас буоругар хараллан сытара саха хааннаах санаатыгар астык, оноотугар ордук.
Өксөкүлээх бэйэтэ да, кэлин уола Арыйаас да Алампаҕа хоноллор-түһэллэр эбит. 13 саастаах тулаайах уолчаан күһүөрү ыҥыыр атынан аан бастаан куоракка киириитэ ойууланар («Олоҕу таптаа…», 1980 с.). «Ойууттар, абааһылар, ороспуонньуктар тустарынан араас ынырык кэпсээннэри истэн үөскээбит уонна киһиттэн ураты куттаҕас буоламмын, ыалга киирэртэн наһаа дьаахханабын…» – диир эбит Р.Кулаковскай. Бу кэмҥэ кини сааһынан өссө да кыра, аны төгүрүк тулаайах, бииргэ төрөөбүттэрэ ыал буолбакка өлүтэлээн – ол барыта киниэхэ бэйэни харыстанар-көмүскэнэр майгыта бүтэйдии күүһүрэригэр тиэрдибитэ эбитэ буолуо. Улуу киһи бүтэһик сыдьаана буолан, олох, төрүт-уус салҕаммакка, төрдүнэн быһа охсуллар куттала, оҕоҕо бэйэтигэр биллэрбэккэ, тыаһа суох үрдүнэн суоһаан кэлбитин этинэн-хаанынан даҕаны сэрэйэр буоллаҕа.
Алампа мэтириэтин суруйааччы ахтыыларыгар хас да сиргэ маннык ойуулаан аһартыыр:
– «Алампа киһи быһыытынан ураты сымнаҕас, көрсүө, ыгымсыйбат, кыыһырбат, саҥа таһааран күлбэт, сирэйэ киһи көрүөн үчүгэй гына сырдыы түһэн мичээрдиир уонна хаҥас илиитин ытыһынан сүүс өттүн, онтон иэдэһинэн аллараа өттүн соттон, сэҥийэтинэн аллара түһэрэн кэбиһээччи»;
– «Алампа уҥуоҕунан орто, хоп-дьип курдук бэйэтигэр сөрү-сөп эттээх, ол да курдук тутта-хапта сылдьар буолара. Хап-хара баттаҕын наар бэрээдэктээхтик тараана сылдьара. Таҥаһа-саба көннөрү. Этигэр сөрү-сөптүк олоро сылдьар харааран көстөр көҕөччөр көстүүмнээҕэ (ону өтүүктээн эрэрин төрүт көрбөтөҕүм. Бэйэтэ сылдьан эрэн кумаламматах, ыраас буолара). Мэлдьи араарбат хара шарфиктааҕа. Түргэн-түргэнник, ол гынан баран наһаа харбыаласпакка туттан-хаптан хаамара, сылдьара. Дьону кытта кэпсэттэҕинэ, бастаан соһуйбут курдук көрө түһэрэ уонна ол киһитин сириччи көрөн туран наҕыллык кэпсэтэрэ»;
– «оҕомсох этэ, ол эрээри ымманыйа сылдьыбат, көннөрү көрөрө-истэрэ сымнаан, тылынан майааннаһан ылар этэ»;
– «Алампа диэн ураты сымнаҕас, насыыба, чиҥ өйдөөх, көрсүө ахан, чараас, нарын дууһалаах киһи этэ. Бэл, саҥа таһааран алларастаан күлбэт этэ. Күллэҕинэ сирэйэ мичээринэн сырдыы түһэр уонна сирэйин соттумахтаан ылар. Оччоҕо дьикти да үчүгэй көстүүлэнэрэ»;
– «Алампа орто уҥуохтаах уҥуох сула киһи этэ. Хаамарыгар, үкчү бэйэтэ хоп-дьип курдук таҥна сылдьарыгар маарынныырдык, сүр чэпчэкитик туттан хаамара, сылдьара. Дьүһүннүүн-бодолуун кыыс кэрэ киһи этэ. Бу сэмэйин, көрсүөтүн көрүөҥ. Наҕылыын, наҕылын. Атын киһи саҥатын төрүт быспакка, дьүккүччү соҕус туттан иһиллии олорор буолааччы. Онно оннооҕор тыынарын кытта тохтотон им-дьим олороро уонна киһитэ тохтоотоҕуна, убайын курдук ытыһынан сирэйин соттумахтаан кэбиһэрэ».
Бу ойуулааһыннартан биһиги бэрт чэбэр-ыраас, сэмэй-көрсүө, төрөөбүт үрэҕин курдук холку-наҕыл, киһиэхэ уһулуччу болҕомтолоох, ол быыһыгар саҥа таһааран күлэрин оннугар, киһи сүрэҕин ортотунан киирэрдии, соһуччу соҕус сып-сырдыктык мичээрдээн ылар Алампаны көрөбүт. Маннык сиһилии Алампа туһунан ойуулааһыны кимиэхэ көрбүппүтүй? Суох буоллаҕа. Бу – киһини таптыы да, аһына да кыраҕытык көрөн уйаҕастык ойуулааһын суруйааччы Реас Кулаковскай уратыта буолар. Кини эмиэ Алампа курдук гуманист-суруйааччы. Холобур, эмиэ «Олоҕу таптаа» диэн кинигэтигэр киирбит «Оо, аҕаккам!» диэн кэпсээнигэр дьоруойун туһунан кини маннык суруйар: «Мин ити киэҥ-дэлэй көҕүстээх киһини, мэлдьи мичээринэн көрсөр кырдьаҕаһы, биһирии, сөҕө-махтайа, кини үтүө майгытыгар ымсыыра олороммун, эмискэ биир дьикти түбэлтэни өйдүү биэрдим». Киһи үтүө майгытыгар ымсыырыы диэн киһиэхэ эрэ барытыгар бэриллибэтэ буолуо. Бу – суруйааччы киһини хайдах курдук өрө тутарын, сыаналыырын, ытыктыырын көрдөрөр култууратын уһулуччу үрдүк таһыма. Артыыс Пантелеймон Васильев туһунан Реас Кулаковскай кылгастык, ол эрээри чопчу тылларынан саҥа аллайар: «Оо, барахсан, сатаан да үөскээбит үчүгэй киһи этэ!» – диэн. Таарыччы этэн аһардахха, Реас Кулаковскай ити «Оо, аҕаккам!» диэн саха дьоно үрүҥ-кыһыл буолан гражданскай сэрии будулҕаныгар икки өттүттэн араас бырапагаандаҕа өйдөрө-санаалара бутуллан, чугас дьону утары саа туппуттарын туһунан трагедия кэпсээнэ киинэ сценарийа буолуон сөп ыйыллаҕас сытыы сюжеттаах айымньы буолар. Оттон, кэлин сахалартан бастакынан САССР норуодунай артыыһа буолбут Пантелеймон Васильев сүдү талаанын Алампа эрдэттэн өтө көрөн, бу ахтыыга «улуу да артыыстаммыт эбиппит» диэн эппитэ баар.
«Олоҕу таптаа…» диэн ахтыытыгар суруйааччы Алампаны куоракка көрсөрүн маннык этэр: «Киэһэ Алампа кэллэ. Сөҥ түспүтэ киһи хараҕар өтө көстөр эбит этэ». Оҕо киһи да ону өйдөөн көрөр эбит. Оттон «Алампа Соппуруонап» диэн ахтыытыгар маннык диир: «Тас өттүттэн көрдөххө, Алампа ураты ыар санааҕа ыллара сылдьар курдук этэ. Онтукатын атын дьоҥҥо төрүт биллэрбэт, кэп туона, сордоно-муҥнана сылдьыбат буолара». Атын дьоҥҥо биллэрбэт буола сатыырын, Реас Кулаковскай, кыраҕы муҥутаан, дьэ таба көрөр эбит. Алампа тоҕо оннук туттарын кини маннык быһаарар: «Киниэхэ оҕото суоҕа сүрдээх улахан охсуу этэ. Онтукатыттан буолуо ээ, киһиттэн эрэ барытыттан итэҕэс киһи курдук туттара». Алампа кимҥэ да мунчаарыытын төрдүн эппэтин, биллэрбэтин үрдүнэн, ааптар итинник быһаарыы биэрэр. Өссө этэр: «кини оҕото суоҕуттан мунчаарыыта күүһүрэн кэллэҕинэ арыгы иһэн аралдьыйар эбит», – диэн. Бу арыый тутах. Алампа оҕо эрдэҕинэ улахан ыарыһах, аны төрөппүт соҕотох уоллара ыар буруйу оҥорон хаайыыга барбыт ыал тубарсыйбыт салгыныгар иитиллэн, эрдэттэн, бэйэтэ этэринии «санньылхай соҕус санаалаах» улааппыт буолуохтаах. Ол эрээри, кини төһө да күн сирин көрбөтөх оҕолоро аараттан төннүбүтүгэр ытыы-ытыы көмтөр, поэзиятыгар оҕото суоҕуттан мунчаарарын туһунан биир да устуруока суох. Баҕар, сүппүт күннүгэр, хоһоонноругар баара эбитэ дуу? Эгэ, кэргэнин буруйдуо дуо, таптыыра-харыстыыра өссө улааттаҕа. Мунчаарарын чааһын эттэххэ, Алампа, норуот суобаһа киһи, тус дьолун-соргутун норуотун кытта бииргэ силлиһиннэрбит, онтон буруйга-сэмэҕэ тиксибит киһи буолар.
Алампа тус олоҕор элбэх ыар охсууну ылбыта. Олору ааптар биир-биир ааҕар: «оҕото суоҕа; ойоҕун киһи былдьаан баран, бэйэтин дьыалаҕа-донуоска эрийэн хаайыынан, көһүнэн кыйдаабыттара; доруобуйатын сүтэрэн, өлөрө чугаһаан; Өлөксөйүн аһыыта». Манна эбиэххэ сөп төрөппүт ийэтин билбэккэ улаатыыта, ийэтэ, бииргэ төрөөбүт убайдара, балта оҕолуун-уруулуун эрдэ өлүтэлээһиннэрэ. «Барыта түмүллэн, хараҕын уутун кыаммат буолан хаалбыт этэ», – диир Кулаковскай.
Кини Алампа саҥата суох хараҕа ууланарын, ытыырын элбэхтэ көрбүт. Аан бастаан ону 13 сааһыгар куоракка киирэн хоноһолуу сытан билбитин суруйар: «Саҥата суох балай эмэ сыттыбыт. Мин, халтаһаларым силбэһэн нухарыйан эрдэхпинэ, кини: «Дуням барбыта… – диэн иһэн, ситэ саҥарбакка ах баран хаалла. Сотору-сотору муннун өрө сыҥарыттан сабаҕалаатахпына, ытыыр быһыылаах этэ». «Ордук көскө, хаайыыга сылдьан кэлэн баран, наһаа уйарҕаабыта», – диир ааптар. Доҕорун Өлөксөй өлүүтүн кэпсээтэҕинэ, хаартыскатын да көрдөҕүнэ уйадыйар эбит.
Аан дойдуга аһары уйан дууһалаах дьон киһи аймах 20 бырыһыанын ылаллар диэн баар. СЧЛ (сверхчувствительные люди) дьон үөрүүнү да, хомолтону да сытыытык ылыналлар, буола турар быһыыны-майгыны билэллэрэ көннөрү киһитээҕэр түргэн, чараас, дириҥ. Алампа оннук дьоҥҥо киирсэрэ өтө көстөр.
Дьиҥнээх сылаас хааннаах, киһини эрэнэр-итэҕэйэр киһи, оҕо эрдэҕиттэн чуубустубаларын саба баттатар хаҕыс сыһыаны дьолго билбэккэ, аһыныгас, харыһыгас уйулгуну көрөн улааппыт киһи маннык буолуон сөп. Кини хомолтотун-хоргутуутун ыраас дууһа хараҕын уутунан таһаарар. Иһигэр хам тутар таастыгана, бүтэйэ суох, ол иһин кини поэзиятын тыла туох да оҥоро сатааһына суох көҥүл кутуллан, дууһаны таарыйар буоллаҕа. Төрүт ытаабат буолуу – дьэ ол сиэртэн туорааһын: эбэтэр олус дьэбир сүрэх, эбэтэр ырата-баҕата хам баттаммыт, өйө-санаата оҕо сааһыттан тууйуллубут киһи. Олохпутугар Алампа курдук ураты уйан, аһыныгас, билигэс дьон баар буоланнар, үтүө, мөкү кыраныыссалара чуолкайданаллар, кинилэр баар буоланнар айылҕа, оҕо аймах, кыыл-сүөл уонна киһи дьоһунун көмүскэлэ, кырдьыктаах быһыы кылбайара диэн баар.
Эдэригэр кини ытабылын хоһоонноругар кутара эбитэ буолуо. Оттон көскө сылдьан итиччэлээх сору-муҥу көрөн, сахатын дьонуттан тоҥуйдук туора анньыллан баран (ким да, саатар, сурук суруйбат эбит), кини сүрэҕэ өһүрүөн, таастыйыан, ымыттыбат да буолан кэлиэн сөп этэ буоллаҕа. Суох, кини оннук буолбатаҕа, ордук уйарҕаан-кэбирээн кэлбитин көрдөрөртөн кыбыстыбатаҕа, таптыыр киһитин, саатар, түннүкпүнэн көстөн аастын диэн көрдөһөрө да баар. Кини киэбирэр, киэмсийэр диэни (гордыня) билбэт киһи буоларын туһунан Реас Алексеевич ахтыыларын бүтүүтүгэр маннык диэн саҥа аллайар: «Оо, Алампа, барахсан киһи, киһи курдук саныыр, улаатар диэни билбэт сэмэй да киһи этэ. Холкутуун холкутун! Киэҥ ахан көҕүстээх, дэлэй ахан санаалаах киһи ахан этэ ама». Кимниин да үрүҥ күн анныгар ааты-суолу, солону-билэни, үбү-харчыны – кыра да нэҥири былдьаспатах киһи буолуохтаах Алампа Соппуруонап.
Алампа сыылкаттан дойдутугар эргиллибитигэр, устудьуон Реас Кулаковскай баран көрсүбүт. «Кини сэбэрэтэ улаханнык уларыйбатах этэ буолан баран, наһаа көҥү-хайа түспүт, ырыганнаабыт уонна ураты муккуйа туттар буолбут этэ». Бу тыллары урукку өттүгэр Николай Заболоцкай ахтыыта диэн таһаарбыттарыгар аахпыт курдук саныыбын. Көрүөххэ баар этэ. «Син элбэхтик ону-маны кэпсэтэр этибит. Кини хаста да боччумнаах нүһэр тыллары уонна сүбэлэри биэртэлээбитэ. Ол тухары биирдэ эппитин иккистээн, биитэр мээрилээн эппэт этэ». Ааптар «чиҥ өйдөөх» диэн бэлиэтээн эппитин курдук, Алампа сааһыламмыт өйө-санаата кини драмаларын сюжеттарыгар, тылыгар-өһүгэр туох да ордуга-хоһо суоҕуттан дьэҥкэтик көстөр.
Дьиэтигэр сырыттаҕын аайы соҕотох буоларын ааптар бэлиэтиир. Алампа ити кэмҥэ хайдах курдук ыарахан балаһыанньаҕа, хаан-уруу сахатын дьонун ортотугар туоратыыга сылдьыбытын саныахха курус, хомолтолоох. Биирдэ Реастыын тыйаатырга «Күкүр Уус» драмаҕа сылдьыбыттар. Эдэр доҕоро билиэт аҕалбытыгар анараата хайдах көрсүбүтүн ааптар суруйар: «Алампа үөрэ түһээхтээтэ. Сирэйин соттумахтаата. Чаһытын көрдө. Хаска буоларын ыйытта. Ити кини обургутук долгуйдаҕына итинник туттара». Бу наһаа үчүгэй, биирдиитэ быһыта биэртэлээн, киһини долгутар тыыннаах ойуулааһын. Өссө маннык баар: «Алампа мэлдьи кэппит көстүүмүн кэтэн, шарфигын эринэн, баттаҕын суунан, тараанан, үөрбүт-көппүт, чэпчээбит көрүҥнэнэн чөрөллөн бэлэм олорор эбит». Алампа ханан да толбоно суох олоҕун бүтэһик күннэрин итинник, кылгастык да буоллар, сэргэхситэн ааспыт эдэркээн Арыйаас Кулукуоскайга махтал буолуохтун. Бэлиэтээн аастахха, ахтыы барыта Алампаны аһыныы-харыһыйыы тыынынан суруллубута «соҕотоҕун олороохтуур», «кэри-куру буолан олороохтуур», «үөрэ түһээхтээтэ» уо.д.а. диэн тылларынан бэриллэр.
Тыйаатырга Алампалаах Реас антракт кэмигэр тахсан, түннүк анныгар турбуттар. «Дьон биһигини икки чөҥөчөк курдук элэс көрүтэлээн ааһаллар. Ону даҕаны дэҥнэтэ бэрт аҕыйах киһи. Ким да дорооболоһо, кэпсэтэ сатаабата. Онно бааллара ээ билигин Алампа «поклонниктара», «Өлөксөйү дьиҥнээхтик өрүһүйбүт» аатырар дьон. Суруйааччылар даҕаны». Бэйэтэ тэрийбит, айар үлэтин анаабыт тыйаатырыгар итинник сыһыан Алампа уйан сүрэҕин төһөлөөх мууһунан хаарыйбыта буолуой?! Ол иһин даҕаны ааптар салгыы суруйуутугар: «Алампа дьиэтигэр төннүүтүгэр улаханнык сылайбыт, санаата түспүт көрүҥнээҕэ», – диир. Төһө да дьон сыһыаныттан хомойдор, Алампа суруйуон-айыан баҕарар өрүкүйбүт эдэр киһиэхэ испэктээги, артыыстар оонньууларын ырыппыт, боччумнаах сүбэлэри-амалары биэрбит. Ол сүбэлэрин аахтахха сүрүнэ маннык: «Итинник быһаҕынан тэлэкэчийэн, саанан ытыһан дьон чувстволарыгар тиийэр судургу. Дьон чувстволарыгар тыл күүһүнэн тиийиэхтээххин. Тылыҥ күүһүнэн ытат, күллэр, иэннэрин кэдэҥнэт, үөрт-көтүт. Суруйуу күүһэ диэн – ол буолуохтаах»; «пьеса итинник уһун буолуо суохтаах. Ол көрөөччүгэ да, көрдөрөөччүгэ да сылаалаах. Аҕыйах тыл минньигэс, элбэх тыл сымсах». Аҕыйах тылынан ааҕааччытын ытатар кыахтаах тыл улуу маастарын сүбэлэрэ итинник.
Дьэ, итинник эмиэ да курус, эмиэ да оччотооҕу бэйэни, эдэр устудьуон уолу – сымнаҕас дириҥ харахтардаах, ис киирбэх дьүһүннээх оҕотук, хоргус Арыйааһы – киэргэтиммэккэ күлүү да гынааһыннаах бэртээхэй ахтыылары ааҕан бүтэрдибит. Алампаны көмө тахсыыга Реас Кулаковскай «ким да билбэт уола манна тоҕо кэлэн хаалла диэхтэрэ дии санааммын уонна суруйааччылартан куттанаммын, саатаммын барбатаҕым» диэбит. Кырдьык, оччолорго ол уолчаан Алампалыын истиҥ-сылаас сыһыаннаах эбитин уонна кэлин ол туһунан сахатын дьонугар суруйуоҕун ким даҕаны сэрэйбэт буоллаҕа. Тэҥнээн көрдөххө, биир эмиэ эдэр биир дойдулааҕар, өлөөрү сыттаҕына киниэхэ дьуһуурустубалыы кэлбит уолга Алампа: «Доҕоор, эн миэхэ сылдьыбат этиҥ ээ…» – диэн хомолтотун эппитэ баар.
Сергей Есениҥҥэ маннык устуруокалар бааллар: «Я знаю сильных, что взахлёб рыдали, и слабых, что несут кресты». Мин харахпар Алампа көмүскэтин түгэҕэр сырдык харах уулаах олоҕун кириэһин – «Алампа остуолбата» дэнэр икки хоту улуус кыраныыссатыгар туруорбут суруктаах баҕанатын – санныгар уурунан, үрдүк хайаны дабайан иһэрэ көстөр.
Дьэ, итинник санааларга аҕалла миигин, оҕо эрдэҕинээҕи Алампа уонна Арыйаас диэн сэдэх ааттарынан хаалан, норуоттарыгар сүрэхтэрин кырдьыгын суруйан-бичийэн ааспыт икки аанньал курдук сырдык ыраас санаалаах саха гуманист суруйааччыларын истиҥтэн истиҥ сыһыаннара.
Ширяева Мария Николаевна
Таатта улууһа, Уус-Таатта нэһилиэгэ
“Орто дойду олохтооҕо Ордьоот оҕонньор”
оҕолорго аналлаах олоҥхо
Төрөөбүт тылгын сиэҥҥэр бэлэхтиэх тустааххын.
Күндүттэн күндү, кэрэттэн кэрэ бэлэх — төрөөбүт тыл онон эн киэн туттуохтааххын…
Раиса Реасовна
Оҕолорго аналлаах олоҥхо суруллар…
Олоҥхо сүрүн ис тутулугун тутуһан суруллубут…
Олоҥхо саҕаланар олохтоохтоохтор олорор сирдэрин-уоттарын хоһуйан. Ол курдук орто дойду олохтоохторо буоларын туоһулуур, бу олохтоохтор ааспыт үйэҕэ олорон ааспыт түгэннэрин мэктиэлиир. Оҕонньордоох эмээхсин олоххо баар үөрүүнү – ийэ-аҕа тапталыгар улааппыт, таптал, ийэ-аҕа буолбут үөрүүнү билбит, Ийэ сир айылҕа биэрбит кэрэтин, сүүрэр атахтаах, көтөр кынаттаах тэҥинэн олорор сэрэхтээх уустук олохторугар сиэри-туому тутуһан кэлбит дьон быһыытынан көстөллөр.
Оҕонньор кутуйах Ордьооло – ыал аҕа баһылыга, орто олохтоох сиэринэн мындыр өйдөөх, дьиэ, хаһааһын уурар ампаар туттан, ыал буолан оҕолорун тустарыгар кыһаллар, салҕыы олорорго киһи-хара буолаары ас, хаһаас булар толкуйдаах, өбүгэлэрин сиэрин-туомун билбит.
Эмээхсин кутуйах Эмчиирэ – аһыныгас санаалаах — амарах сүрэхтээх, оҕолорун тас олохтоохтоохтортон сэрэнэн сылдьалларыгар сүбэлиир, чинчийэр, харыстанар, көмүскэнэр, араас албастары иитэр-үөрэтэр аналлаах, эйэлээх суолу тутуһар.
Иэйэхсит куттара кинилэри маанылаан, элбэх оҕолоох буолалларын алҕаан күндүлээбит, оҕолорун аһаталларыгар сир аһын, от арааһын, от-мас сиэмэтин, силиһин өлгөмнүк бэрсибит.
Оторой-моторой оҕолоро улаатан истэхтэринэ айбыт аҕалара тойон, хоодуот бэрдэ, ыксаллаах бэйэтэ элбэх хаһааһы ылаары, оҕолорум кыстыыр астарын бэйэлэрэ булуна үөрэннинэр диэн оҕолорун дьиэлэриттэн, тэлгэһэлэриттэн тэйитэн ас булар аакка түһэрэн үлэлииргэ соруктуур. Аһыныгас ийэлэрэ оҕолорун көмүскэһэн, ситэ улаата, өйдөрүн тута илик оҕолор буолалларын туоһулаан, үлэттэн ордон быыс буллар күнүнэн сүбэлээн-амалаан иһэрэ, күннэрэ тиийбэтэ. Үлэһит оҕолор аһаан, сылайан утуйар аакка бардахтара, үөрэхтэн матан элбэҕи куоттардахтара. Үөрэх – дьоллоох олоххо сирдиир. Оҕолоро үөрэммэккэ сиэр-туом, өбүгэ үгэстэрин сиһилии билбэт ыччаттар үүнэн истэхтэрэ.
Оҕолоро эт бэйэлэрэ улаатан, дьонноруттан арахсан туспа ыал буолар кэмнэрэ тиийэн кэлбит. Биир үтүө күн Алаа харах уоллара дьиэтигэр кийиит аҕалбыт, ийэлээх аҕатыттан алгыс эрэйбит. Аҕалара олорорун тухары төрүкү истибэтэх быһыыны, кутуйах лааскыйдыын эйэлээхтик олорбутун истэ илигин биллэрбит, уруу аймахха айдаан тахсыа, алаһа дьиэбит төрдүттэн сиргэ-буорга симэйэлиэ диэбит. Ийэтэ аах кийиит дьиэҕэ киирдэҕинэ биһи ыал эстэбит диэн биттэммит, уолларыгар сөпсөспөттөрүн биллэрбиттэр. Уоран-талаан, албыннаан байан олорор ыаллар кыыстара буолуон сөп эбит, албын-күдьүн куһаҕанна тиэрдэрин билэр буоллахтара. Оҕо – төрөппүт сиэркилэтэ. Төрөппүт хайдаҕый да оҕото үкчү буолан иитиллэн таххар. Баай дьадаҥыны аһыммат, дьадаҥы баайы аһыммат.
Ол да буоллар кинилэр ыалга төрөппүт кыыстара өлүүгэ киирэн (албыҥҥа) түбэспитин кийииттэрэ түргэнник дьыаланы быһааран өрөгөйдөөбүтүн аҕалара иһигэр киллэрбэт, төбөтүгэр батарбат. Былыр былыргыттан кийиит төрдүн ууһун билэрэ бэрт буолан, кинини кытта олордоххо үчүгэйгэ тиэрдибэтин билэрэ онон уола ыал буоларыгар сөпсүспэт. Аһыныгас ийэлэрэ, кыыстара тыыннааҕыттан кийиитигэр махтала муҥура суох улахан, онон кийиитин албыныгар хараҕа сабыллыахча, таптаһар сүрэхтэргэ утары барбатахха аны оҕолорбут кырыахтара диэн санаалар киирэллэр. Кырыыс диэн тугун ханныгын иһиттэхтэрэ, уһун үйэлэргэ сүппэтин биллэхтэрэ. Онон ийэ киһи сэрэхэчийэрэ ханна барыай баар буоллаҕа ди.
Сорук-боллур уоллара абааһы уол бухатыыра Маттаҕа буурай иһэрин сэрэтэр. Суорумньут ыйыытынан-кэрдиитинэн истэн, күҥҥэ-ыйга көрдөрбөтөх күндү көмүс кыыстарын кэргэн ыла кэлбитин этэр, биэрэ охсун күн бүгүн илдьэ барабын диир. Ийэлээх аҕа сүбэлэҥэ наадата суох ыраах айанныыр күтүөппүн, хонор солото суохпун диэн ыксатар, ол эрэн төрдүн ууһун, кимтэн кииннээҕин, хантан хааннааҕын этэр. Оччолортон суорумньут диэн баар. Төрдү-ууһу үөрэтэр, билэр. Ыраах олорор эдэр ыччаттары холбооттуур, үлэһит дьон кыыстара үлэһит бэрдэ буолуо диэн сүбэлээн ыыттаҕа.
Алаа харах убайдара балтын бу абааһы уолугар Маттаҕа бухатыырга биэрэрин утарарын биллэрэн кыргыйдыыр. Маттаҕа боотур кыыһыран көр эрэ маны, сиһин этэ буспакка, холун этэ хойдубакка сылдьан утары саҥардын диэн кииннэнэр-хааннанар, охсуһан да туран кыыстарын илдьэ барарга сананар. Баай оҕото бардам, тот оҕото дохсун. Онтон-мантан кэлбит бииргэ сылдьар хара кубулуҥнар өлүү тахсарыттан аһаан-сиэри күлүктэригэр имнэмиттэр.
Икки бухатыырдар иккиэммититтэн биирдэстэрэ хааллын диэн туран охсуһан бараллар, өлүү түбэлтэлээх биһи киһибит табах быстыҥа эрэ охсуһан кыайтаран иһэн ойох оҥостоору гыммыт кыыһыттан ааттаһар-көрдөһөр балтын биэрбэтигэр көрдөһөр. Өйдөөх өйүнэнэ өлөртөн куотар. Кийииттэрэ иһиттим ини – истибэтим ини диэбиттии, өйдөөхтөр үтүөнү саныахтара, акаары алдьархайга түбэспитин туһаныахха диэн абааһы уолуттан күүһүнэн кыаттардар да сылбарҕата, сымсата бэрдэ бэрт буолан тоҥ күөс быстыҥа буолан баран абааһы бухатыырын эрбэһиннээх окко умсары тардан суулларар. Маннык хапсыһыыны сэнээбиккиттэн сэттэҕин ылыан диэн этэллэр, хапсаҕай албастара.
Абааһы уола Маттаҕа бухатыыр хотторбут кыһыытыттан-абатыттан соһуйан туох өлүү-быатыгар киирбитин толкуйдаата – өбүгэм дьонум даҕаны өйдөрүгэр киирбэтэх, төрдүм-ууһум билбэтэх, түмэн өлүүтүгэр түбэстим. Кутуйах — муҥурдуун куомуннаспыттарын истибэккэ, ыал буолар ыксалыттан быстахха былдьаммытын өйдүүр уонна ийэлээх-аҕатын аһынан быраһаайдаһар, төһө да хара санаалаах ыалга оҕо буолан төрөөн улааттар ийэлээх-аҕатын санаан, ытыктыыр буолан бырастыыластаҕа, ийэлээх-аҕатын саатка-суутка ыыттаҕым диэн кэмсиннэҕэ, тиэтэйбит сыарҕа сыыр анныгар хаалар, тиэтэйбэтэх сыарҕа сыыр үрдүгэр таххар диэн маны эттэхтэрэ. Кийиит сүктэ кэлэн баран, хоно-өрөөн, хайдах ыал оҕотун ылан эрэрин, төрдүлэрин-уустарын билсэн, аймах-билэ дьоннорун, эркиннээҕи убайдарын, эдьиийдэрин, балтыларын, сурдьуларын, кийииттэрин-күтүөттэрин сураһан баран билбитэ буоллар, баҕар атын дьылҕаламмыт буолуон сөп этэ. Онон сиэри-туому тутуһан, уһуну-киэҥи толкуйдаан, инникини ыраҥалаан баран ыал икки өттүттэн сүбэлэҥ баар буоллаҕына төрөппүттэр: тыл бэрсиитэ, илии охсуһуу, хабала диэн баар буолара диэн былыр былыргыттан иитэллэр-үөрэтэллэр.
Хара санааны, үрүн санаа кыайар. Оҕолоро өлүүттэн быыһаммыттарын үөрүүлэригэр оҕонньордоох-эмээхсин түргэнник отоһуттары ыҥыртараллар. Ол саҕана да отоһут — эмчит бэйэлээхтэрэ бааллара эбит: хаанньыт, түөнньүт, илбииһит, харах отоһута, уҥуох тутааччы, хаан буойаачы о.д.а.
Ийэ хараҕар кыыһын, уолун өлүүттэн быыһаабыт кийиитигэр, оҕолоругар дьоллорун холбуох буоларга сөбүлэҥ биэрэр, ийэ киһи буолан иэйэн уран сүгүрүйэр, эдэр дьон кэскиллэрин эҥээриттэн ылсыһан эһиэхэйдээн эҥээритэн эриэн түүнү эргитиэх буолар, аҕалара оҕонньор оҕолорун дьоллорун холбоон оһуохайдаан унаарыах, оонньуу араас көрүҥүн оноотуттан тутуоҕуҥ биллэрэр. Күүдээх кыыстара сөбүлээбэт билбэт киһитигэр эргэ тахса сыспытын быыһаабыт саҥаһыгар сааһын тухары махтанар, үҥэр-сүктэр. Кыыс дьоно оҕолоро тыыннаах хаалбыттарыгар үөрүүлэриттэн уллуҥахтара сири билбэт буолар, көтүөхтэрин кыннаттара суох буолар, хараҥа санааны харахтара көрбөт буолар, албын тылларын кулгаахтара истибэт буолар. Быстах ыра санааларыгар оҕолорун холбуур уруу ыһыаҕын тэрийиэх буолан тылларын биэрэллэр. Күөскүн эрдэттэн өрүнүмэ диэн маны эттэхтэрэ. Үөрүүлэриттэн эрдэ былааннаан ыра санааларын быһа этэн кэбиспиттэрэ, хомойуох иһин туолбатах.
Албынынан киирбит кийииттэрэ үтүө тыллары истэн уйадыйан, куһаҕан санаалара уҕарыыр, уостар. Үтүө дьыаланы оҥорон, үчүгэй санаалаах дьон кэккэтигэр киирэн, көнө суолга турарга дьулуһар, саҥа ыал буоларга инникитин тырымнаан көрөр ыраас санаалар кыымнара киирэллэр. Хара санааны үрүҥ санаа кыайар, киһи үчүгэй суолга үктэнэрэ түргэн буолар дииллэр. Сиэри-туому тутуһан ийэлээх-аҕатыгар сөһүргэстээн үҥэн-сүктэн сөбүлэҥнэрин ылан, кэлэр кэмин болдьохтоон, уруу тэрийиэхпит диэн тылын биэрэн барар. Эрдэттэн инникитин тырымнаан, ийэтин-аҕатын алгыһын илдьэ кэлиэм, кэлэр кэмин кытта быһан этэн баҕа санаата туолбатах.
Иҥсэтигэр эбитэ дуу? Олоҕун ыйааҕын оҥоһуута оннук суруллан кэлбититтэн дуу? Куоппат быатыгар эбитэ дуу? Дьонугар ыксаабакка, Абааһы уолун үрдүгэр саба түһэн хоно-өрүү аһыы сыппытын, өлүү түбэлтэлээх ааһан иһэр дэгиэ тыҥырахтаах, сытыы харахтарынан таба көрөн, Маттаҕалыын баҕастыын иккиэннэрин бу күн сириттэн суох гыммыт.
Куһаҕан быһыыны оҥордоххо, туох барыта иэстэбиллээх. Кырыыс этиллибитэ үйэттэн үйэҕэ иэстэбиллэхтик барыан сөбүн биһи өбүгэлэрбит билэллэрэ. Бу орто дойдуга үйэҕэр биирдэ кэлбит кэрэ кэмнэргин, үчүгэй санаалаах, уһуну-киэҥи, инникигин, хос-хос сиэннэргэр тиийэ толкуйдаан сиэри-туому тутуһан киһи сиэринэн олор диэн өбүгэ саҕаттан өйдөөн, иитэн-үөрэтэн уостан уоска кэпсэнэр. Өбүгэлэрэ төрдүлэригэр оҥорбут буруйдарыгар, саҥа олох кэрэтин билэн олорон иһэр ыччаттарын, хара санаалаах дьайдар иэстэрин ирдээн илдьэ бардахтара.
Бу курдук, арыы үрдүгэр уу дагдайбат, кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат. Сарсыарда эрдэ турбатаххына күҥҥүн сүтэриэҥ, оҕо сааскар үөрэммэтэххинэ олоххун сүтэриэҥ. Хара санааны үрүҥ санаа кыайар диэн туран олоҥхо түмүктэнэр.
Бу олоҥхо оҕолорго элбэҕи үөрэтэр хайысхалардаах.
-кыра оҕолорго тыа кыылыттан, көтөрүн арааһыттан саҕалаан оонньуу араас ньымаларын айан оонньотуохха сөп: кутуйах, маттаҕа, күүдээх, муҥур, лааскый, кырынаас, солоҥдо, киис, саһыл, бэдэр, хаххан, күүдээхсит, мэкчиргэ, суор, киргил, эриэн кынат дэгиэ тыҥырах …
-оҕо саҥарар тылын саппааһын хаҥытар, байытар
-олоҥхо тылынан саҥарбыта, тойуктаабыта тыынар органнарын, саҥарар былчыҥнарын сайыннарар
-оруолунан арааран оонньуурга оҕо араастан куолаһын уларытан, туттан-хаптан оонньуур сатабыла сайдар
-олоҥхо сирэ-уота, орто дойду олохтоохторун, бухатыырдарын, кэрэ куо кыыстарын туойан ыллыыр матыыптарын истэн уонна олоҥхону туойан үөрэх ылаллар.
-саха омук таҥнар таҥаһын-сабын, туттар малларын..билсэр
-оҕо истэр болҕомтото, ойуулаан көрөр дьоҕурдара сайдар
— тиэтэйии, албын, сэри-туому тутуспат үчүгэйгэ тиэрдибэтин өйдөтөр
-ааҕар суруйар оҕолорго олоҥхо элбэх толкуйдатар ис хоһоонноох, оҕо ырытан анаарар, тугу өйдөөбүтүн сааһылаан кэпсиир, сурукка суруйан тиэрдэр дьоҕура сайдар
— Олоҥхо саха сиэрин-туомун тутуһарга салайтарар, сиэрдээх киһи буоларга иитэр
Күн сирин сырдатар, үөрэх – киһини. Тимир уһаарыллан тимир буолар, уол оҕо эриллэн эр бэрдэ буолар. Олох олоруу ыраас хонууну туорааһын буолбатах. Тиэтэйии – алҕас атаһа.
Бу орто дойдуга кэлэн баран төннүбэт диэн суох, куһаҕан быһыы барыта иэстэбиллээх, онон тулалыыр эйгэбитин бэйэ-бэйэбитин харыстаһан, аар айылҕабыт тыынар тыыннааҕын барытын, отун-маһын, сирин-уотун бары биир санаанан – өйүнэн сиэри-туому тутуһан айылҕаттан көрдөһөн-ааттаһан, харыстабыллаахтык сыһыаннаһан олордохпутуна эрэ Сир ийэ дойдуну кытта эйэ дэмнээхтик эйэлээх олох үрдүгэр дьол диэн тугун билиэхпит диэн эрэли, тапталы, эйэни эрэннэрэр.
Бу баар күндү кылааты арыйар күлүүс – олоҥхо.
Оҕону кыра сааһыттан дьиэ кэргэҥҥэ өбүгэлэрбит үтүө үгэстэриттэн, остуоруйаларыттан, олоҥхолоруттан, өс хоһоонноруттан илдьэ кэлбит этиилэриттэн, үөрэтиилэриттэн, сэрэтиилэриттэн кэпсээтэхпитинэ, ойуулаах хартыына, мультик, киинэ оҥорон көрдөртөхпүтүнэ, оҕо бэйэтэ эт хаанынан оонньоон көрдөҕүнэ, хартыына уруһуйдаатаҕына, хомоҕой хоһооннору өйтөн эттэҕинэ, олоҥхо толордоҕуна, оһуохай эттэҕинэ, тойук туойдаҕына, хомус тардан дьырыллыттаҕына эрэ сахалыы кута өйө-санаата, майгыта-сигилитэ киһилии киһи буолан иитиллэн тахсыах тустаах. Төрөппүт сиэри-туому тутуһан киһилии сиэрдээхтик сылдьыахтаах. Оҕо киһилии киһи буолан иитиллэн таҕыстаҕына үөрэҕи, сатабылы түргэнник ылынар, иннигэр баҕарбыт аана барыта арыллар.
Бу баар күндү кылаат “Арыйаас алгыстаах аартыга”.
Төрөппүт, оҕон инникитин түстүүр сүдү алыптаах күүстээхин!
Бу баар күндү кылаат “дьиэ кэргэҥҥэ — таптал, эрэл, итэҕэл”
Арассыыйаҕа “Дьиэ кэргэн”, өрөспүүбүлүкэҕэ “Оҕо сыла” бары биир эйэлээх суолу тутуһан оҕолорбутун иитиэххэ.
Григорьева Татьяна Степановна
Таатта улууһа, Чычымах нэһилиэгэ
Р. А. Кулаковскай «Кэпсээннэр» кинигэтигэр-оҕо сааһын туоһулара
Алаас ааттаах, дойду сурахтаах дииллэринии, саха норуотун улуу поэтын, сырдатааччытын, чинчийээччитин Алексей Елисеевич Кулаковскай- Өксөкүлээх Өлөксөй олоҕун салҕыыр соҕотох уола — суруйааччы, учуутал Реас Алексеевич Кулаковскай олоҕо, кырдьаҕас Чычымах нэһилиэгин остуоруйатын кытта ыкса ситимнээх.
Ол курдук, Настайа уонна Дэлиһиэй Кулакуоскайдар Чычымах нэһилиэгин Уучай диэн сиригэр-уотугар бур-бур буруо таһаааран, оҕолонон-урууланан олорбуттара. Улахан уоллара Оонньуулаах Уйбаан Таатта улууһун бастакы кулубата, иккис уоллара Өксөкүлээх Өлөксөй 1910 сыллаахха ,,Байанай алгыһа,, бастакы айымньытын, хоһоонун биһиги сирбитигэр-уоппутугар суруйан саха литэрэтиирэтин төрүттээбитэ. Онон мин, төрөөбүт дойдум саха литэрэтиирэтин биһигэ диэн киэн тутта ааттыыбын!
Биьиги нэһилиэккэ, Өксөкүлээх Өлөксөй аата көйгөтүллэр кэмигэр, Реас Алексеевич элбэх оҕолоох, иллээх дьиэ кэргэн ытык аҕата, оскуолабытыгар 20 сыл устата эдэр көлүөнэ кэнчээри ыччаты нуучча тылыгар, саха тылыгар ахсааҥҥа, биологияҕа, физикаҕа үөрэтэн-такайан үөрэнээччилэрин махталын ылбыта. Ыһыахтарга сахалыы атах оонньууларыгар куруутун бастыыр, бэйэтин кыанар буолан оскуола оҕолорун спорт бу көрүҥэр уһуйбута. Нэһилиэккэ араас драмалары туруоран дьону-сэргэни үөрдэрэ.
Чычымахха олорбут кэмигэр айар үлэнэн үлүһүйүүтэ саҕаламмыта, айар үлэ умсулҕаныгар ылларбыта. Бастакы Короленкоҕа анаабыт хоһооно Тааттаҕа бэчээттэммитэ. Бэйэтэ ахтарынан, 22 сыл устата айар үлэнэн дьарыктаммыт. Барыта 5-6 сценка, 20-ччэ хоһоон, 7 кинигэ уонна 11 сыл устата суруйан ,, Аҕам олоҕо,, сэһэнин суруйан хаалларбыта. Кэнники суруйбут кэпсээннэригэр Чычымах олохтоохторун суруйбута. Репрессия ыар тыынын төлө көтөн, аҕатын туйаҕын хатаран, ССРС суруйааччыларын союһун чилиэнэ буолбута! Дэлэҕэ даҕаны улуу Өксөкүлээх ,,Эрэйи-аас,, диэн ааттыа дуо!
Эһэлэрин Өксөкүлээх Өлөксөй аатын киргэ-хахха тэпсэр дьалхааннаах кэмнэригэр, Чычымах олохтоохторо истиҥ сыһыаннарынан, тапталларынан эрэйдэрин чэпчэтэн, олоххо кынаттыыллара. Реас Алексеевич кэнчээри ыччата: ,,Дьалхааннаах кэмҥэ Чычымах алааһа хонноҕор-быттыгар саһыаран, тапталынан угуттаан биһигини олох аартыгар үктэннэрбитэ,,- диэн махтал тылларын эппиттэрэ, киһини долгутар.
Мин учуутал, суруйааччы Р. А. Кулаковскай юбилейдаах сылыгар, кини бэйэтэ суруйан хаалларбыт уустук оҕо сааһын суруйбут кэпсээннэрин ырытан көрөргө холонуом.
Реас Алексеевич Кулаковскай «Кэпсээннэр» кинигэтэ 1988 сыллаахха, улахан уонна орто саастаах оҕолорго ананан тахсыбыта. Барыта 14 кэпсээн киирбит.
«Оҕо саас» түһүмэххэ «Таҥараҕа тиксибитим», «Аһыы дуу, ньулуун дуу?», «Ыра санаа», «Нуучча аһа» уонна «Миигин айылҕа оҕолообута» кэпсээннэрэ суруйааччы о5о сааһын ойуулуур, кинини ииппит күндү дьонун истиҥ – иһирэх тылынан кэпсиир.
«Миигин айыл5а оҕолообута» кэпсээниттэн Реас Алексеевич Бүлүү куоратыгар төрөөбүт. Аҕата Өксөкүлээх Өлөксөй бастакы кэргэниттэн ,Настайаттан икки оҕолоох, иккис кэргэниттэн Евдокияттан икки уол оҕоломмуттар. Саха сиринэн барытынан эҥсэн сылдьар үлэлээх аҕата ыраах айаҥҥа барар буолан уонна ийэтэ соҕотох түөрт оҕону кыайан көрүө суох буолан дьоҥҥо ииттэрэ биэрэ сатаабыттар. «Баҕар, өлөн хаалыан сөп ээ»- дии санаан, ким да иитэ ылбатах. Биирин туолбутун кэннэ аҕата саҥа хааман баадьаҥныы сылдьар уолу, биэдэрэ арыгы кэһиилэнэн, Тааттаҕа, Амыдайга олорор бииргэ төрөөбүт убайыгар, Ырыа Уйбааҥҥа таһаарбыт. Элбэх оҕолоох кыаммат ыал атын ыалы ыйбыттар да, Өлөксөй уолун хаалларан барбыт. Тэллэххэ наһаа ииктиирин абааһы көрөн, сэттэ көстөөх Аммаҕа Уучай диэн сиргэ олорор ийэтигэр «уолу эһиги ылан иитиҥ» диэн илдьиттиир. Эбэтэ хаста да илдьиттэтэн бастакы кырпай хаар түһүүтэ сыарҕалаах оҕуһу ыытар. Ньылбараҥ харахтаах Тоҕустаах Дьөгүөр диэн киһи сыарҕаҕа хам кэлгийэн, Уучайга илдьэр. Үс көһү айаннаабыттарын кэннэ уол ытаа да ытаа буолбутугар кыһаммакка, айаннаан истэҕинэ Лухааскы Кыһалгыынап диэн киһи утары көрсөн, сыарҕаны өҥөйөн көрбүтэ: сыарҕа адарайа икки аҥы баран хаалбытынан уолчаан төбөтө сиргэ сытар үһү. «Төһө өр сири, силиһи сүллүгэстээн кэлбитэ биллибэт. Арай, күөмэйэ хаахынас буола бүппүтэ эрэ биллэр» диэн суруйбут.
Настааччыйа эмээхсин түөһэйэн, Тааттаҕа, Таанньа эмээхсин диэн аймахтарыгар биэрэллэр. Бу ыалга биэс сыл иитиллэр. Наһаа ыарытыган, сотору-сотору өлөөрү хаайдаҕына, ийэтэ таҥараҕа үҥэн көрдөһөр эбит.
Эһэтэ Быргый Уйбаан суорҕаҥҥа- тэллэххэ сытар уол көрдөһүүтүн быһа гыммакка куобах суорҕаҥҥа суулаан таһырдьа, чооруостары көрбүтүн маннык ойуулуур. «Бу кыраларын. Бу дьүһүннэрэ кэрэтин! Чыы-чаах-тар!.. Бу ааттара үчүгэйин, минньигэһин!.. Кэрэкээн харамайдар! Аҥаардас ааттара да киһи сүрэҕин көрдө көрбүтүнэн сылаанньытан киирэр нарынтан – нарын тыл буолбаат?!». Бу күнтэн ыла ыарыһах уол көнөр суолга барбыта. Бу чооруостар Реас Алексеевич айымньытыгар символ уобарас буолаллар. Кини олоҕун аргыһа, сүрэҕин көрдө көрбүтүнэн сылаанньытан киирэр кэргэнэ, Татьяна Паповна Чооруостар кыыстара, аҕыс оҕону бэлэхтээбитэ. Чооруос- олоххо тардыһыы, кэрэ олох бэлиэтэ буолан ааҕааччыны умсугута туруо.
Суруйааччы «Онтон ыла айылҕа барахсан бэйэтин илиитигэр ылан оҕолоон барбыта. …Сайын сайылыкка тахсаат, бииргэ үөскээбит Дьөгүөрүскэ диэн доҕорбунуун, түүҥҥү эрэ өртүгэр дьиэҕэ хоно-хонобут, наар толооҥҥо, тыаҕа баран хааларбыт. Сааскы кэмҥэ кииһилэлээн, чочунаахтаан аһыырбыт. Сайын дьэйэннээн, хаптаҕастаан, күһүөрү моонньоҕонноон сиэн күнү быһа тот сылдьарбыт. Күһүн дөлүһүөн, отон биһиги аһылыкпыт буолара. Оттон онтукам үтүө түмүгүнэн ыарыыттан куотуум буолбута». Таатта айылҕата барахсан, ыарыһах уолу баай быйаҥынан эмтээн, ыраас салгынынынан угуттаан атаҕар туруоран, саха норуотугар биир дьоһун суруйааччыны, учууталы бэлэхтээтэҕэ.
«Таҥараҕа тиксибитим» кэпсээн ааҕааччыны оччотооҕу Ытык Күөл таҥаратын дьиэтигэр илдьэр. Таҥараҕа тиксээри хараланыы (пост) диэн ис хоһоонун, таҥараҕа тиксии диэн тугун оҕолор бу кэпсээнтэн ааҕан билиэхтэрин сөп. Эт сиир күннэрин «Оччолорго биһиги ыал иккилии хонукка «ньыхаһа-ньыхаһабыт» үһүс күнүгэр дьоройор этибит. Ол аата үһүс күммүтүгэр эт сиир этибит.» диэн быһаарар. Суруйааччы ойуулуур-дьүһүннүүр туохтуурдары табыгастаахтык туттан, ийэтинээн айанын кэпсиир: айаннатан кудулутта, куду -хады үктэннэрэн, бурҕас гынан хааллым, төттөрү тибилиннэрбит, бидилитэн кэлэн өрүһүйдэ. Таҥара дьиэтин куолакалын тыаһын, тыаһы үтүктэр туохтуурдар бу баар курдук тиэрдэллэр: өрө лиҥкинии түстэ, «лыҥкыр-лыҥкыр» гына-гына «лаҥ» гыннаран, дьүрүһүйбэхтээн ылар, ыллаан лоҥкунуу сылдьар аҕабыт. Айылҕа көстүүтүнэн сонун тэҥнээһинэ: хара ыарҕа курдук дьон.
«Аһыы дуу, ньулуун дуу?..» кэпсээн суруйааччы ийэтиттэн туох буруйугар талаҕынан таһыллыбытын сүрдээх истиҥ – иһирэх тылларынан ойуулуур. Эдьиийэ Биэрэ кэргэн тахсарыгар күтүөттүү кэлбит киһини «Күтүөппүт Күтээрэп-кыра, дьыпсаана, сүр сытыы харахтаах, үчүгэй баҕайы чомолойбут киһи» диэн ойуулуур. Эдьиийэ утуйар сирэ саҥа сабыыламмытыгар уонна эдьиийин мааны хаһыаччыга үчүгэйкээн алта тимэхтээҕэр уол күнүүлээн, бу тимэхтэри быһа ыстаан алдьатан, ийэтиттэн таһыллар.
Кэпсээн түмүгэр, «Оттон ити таһыйааччы – ийэбит Таанньа эмээхсин бэрт элбэх тулаайаҕы иитэн сүһүөхтэригэр, атахтарыгар туруортаабыт – ииппит ийэбит, күлүгүн быһа хаампат, ытыктыыр, таптыыр ийэбит. Мин аҕыйах сылга ийэ диэн кэрэ, күндү киһи баарын билбит, күн күбэй ийэм диэн кини этэ. Ийэккэм барахсан!» суруйбута оҕону үгүскэ үөрэтэр көмүс тыллар буолан суруллан хааллахтара.
«Ыра санаа» кэпсээн саас муус түннүк ууллан туос түннүккэ уларыйыыларыттан саҕаланар. Кыһынын дуоскалаах тэтэрээти солбуйбут муус түннүк ууллубута олус сонун тэҥнээһинтэн саҕаланар. «Барбах абааһы кыыһа айаҕын атан баран табахтыы олорорун курдук, муус түннүкпүт бокуойа суох туманынан аҥылыйа турар».
Саха ыалын күннээҕи үлэтэ-хамнаһа: бурдугу кэлиилээһин, сиксийии, бурдук тардыытын, бурдук кылаата диэн тугун оҕоҕо өйдөнөр кына ойуулуур.
Бу күн кини олоҕун суолун оҥосторугар, ыра санаа буолан туоларыгар суолдьут сулус буолбут учуутал Уһун Ньукууһа уола ыалдьыттааһына буолбут. Учууталы маннык ойуулуур: «Мин ити муус-маҥан ырбаахылаах, түөһүгэр уһаты тардыллан эйэҥэлии, салыбырыы сылдьар туох эрэ киэргэл быалаах, хара хомуһуол сонноох, баачырҕас тыастаах, килэппэччийбит хара саппыкылаах, кэлтэччи тараанан бэскилэммит чачархай баттахтаах, чүмэчи курдук көбүс-көнө уҥуохтаах, үчүгэй да үчүгэй сэбэрэлээх мааны ыалдьыт хаһан чэй оргуйан, налыччы аһаан тахсыар диэри халҕаным быыһынан харахпын киниттэн араарбакка көрөн турдум». Киэһэ ийэтин хоонньугар сытан ыраланар «Мин улааттахпына эмиэ учуутал буолуом. Оччоҕо үкчү итинник киһи буолуом. Оҕолору үөрэтиэм». Дьэ чахчы, Чычымах оскуолатыгар учууталлыыр кэмигэр бу ойуулаабыт учууталыгар майгынныыр дьүһүннээх, таҥастаах-саптаах мааны киһи этэ.
«Нуучча аһа» кэпсээн сүрүн ис хоһооно саха ыала ыалдьытымсахтарын, ыалдьыты хайаан да кэһиилээн ыытар үтүө үгэстээхтэрин ойуулаан көрдөрөр. Кэһии күндүтүн, ийэ киһи ыксаабакка аа-дьуо остуол тардарын, дьиэлээхтэр тула олорон ийэлэрин сонунун истэ-истэ чэйдииллэрин олох харахха көстөр хартыына оҥорон ойуулаабыт. Оҕо киһи саамай күүтэрэ-минньигэс саахары түҥэтии. Төһө да кини куһуоҕа барыларыттан улаханын иһин, минньигэһин сии охсон баран дьоно киниттэн быдан кыра саахардарын сүрдээх уһуннук тыһырҕатан сииллэрин муодарҕаан оҕо эрдэҕинээҕи өйдөбүлүн тыыннаах хартыына гынан ойуулуур. Аан бастаан килиэби сиэбит аһын «Нуучча аһа» диэн ааттаан кэпсээн оҥорон таһаардаҕа.
Бу кылгас кэпсээннэр учуутал, суруйааччы Р. А. Кулаковскай оҕо сааһын туоһулара буолан, ааҕааччыга кини эрэйдээх да, дьоллоох да олоҕун кэпсиир уратылаахтар.
Самсонова Светлана Николаевна –Сиибиктэ
Кэбээйи улууһа, Мукучу нэһилиэгэ
Уус-уран ойуулааһын маастара
Эдэр көлүөнэ эрэл эҥээр буолуохтун,
Аҕам саастаах аар баҕана буолуохтун.
(Реас Кулаковскай)
Төрөөбүт литератураны үөрэтии бырагырааматыгар норуот култуурунай, историческай өйүн, үгэһин иҥэринэргэ тирэх буолар, устуоруйа уларыйыыларын көрдөрөр айымньылары киллэрэн үөрэтэр тоҕоостоох. Ол курдук, 7-с кылааска “Төрөөбүт литература” үөрэх кинигэтин иккис чааһыгар (2016 с.) “История, олох, киһи” диэн түһүмэххэ Реас Алексеевич Кулаковскай олоҕун, айар үлэтин туһунан билиһиннэрии, “Аан аһылынна” диэн сэһэниттэн быһа тардыы киллэриллибит.
“Суруйууга сахалартан Реас Алексеевич субу баар курдук ойуулаан көрдөрөрүнэн биир саамай дьоҕурдаахтара. Н.Д. Неустроев “Балыксыт” диэн кэпсээнигэр айылҕа көстүүтүн бу баар курдук көрдөрүүтэ уонна Реас Алексеевич “Аан аһылынна” диэн сэһэнигэр үөр бөрөлөр сылгылары тоһуйан тырыта тыытыыларын ойуулааһына – бу икки түгэни көрдөрүү саха литературатын киэргэллэрэ буола туруохтара”, — диэн Г.П. Башарин бэлиэтээн турар.
Биллэрин курдук, саха тылын лексикатын биир этигэн араңата – дьүһүннүүр уонна тыаһы үтүктэр туохтуур. Прозаик Реас Кулаковскай уу сахалыы ойуулуур-дьүһүннүүр уус-уран ньыманы таба туһанан айымньыны ураты тыынныыр. Ылан көрүөҕүҥ, “Аан аһылынна” диэн сэһэн бастакы чааһын саҕаланыытын: “Түҥ хара тыаны бүрүммүт Амма улаҕатыттан бөрөлөр улуһан онолуһар саҥаларын дуораана, тибии быыһыгар ыраата-ыраата чугаһаан, иһиллитэлээн ылар. Ити иҥсэлээх ньиргиэр тойугу икки атахтаах истибэккэ хаалла. Иккис түүнүгэр, киэһэ эрдэттэн тибии ааһан, сир сиринэн, халлаан халлаанынан буолла. Эргиччи им-ньим. Хабыс-хараҥа, тыбыс-тымныы. Бөрөлөр тибииттэн кириһэ сыппыт аппаларыгар бары хороһон олордулар. Онтон саамай баһылыктара улуйан онолутта. Атыттар, ону эрэ көһүппүттүү, араас куолаһынан сыналыспытынан, дьаргыппытынан бардылар. Ити – бултуу барар ырыалара.” (104с.)
Эбэтэр: “Бөрөлөр субуруһа айаннаан, ыарҕа үрэҕи батан, түүн үөһүн саҕана Аммаҕа киирдилэр, ол-бу диэки хайыһан иһиллээн чөрбөҥнөстүлэр. Ханна эрэ куучугуруур-хоочугуруур тыас иһиллэр. Ол тыас хоту кутуруктарын купчуччу туттан, төбөлөрүн дьүккүтэн, истэрэ систэрин үөһүгэр хам сыстан унньуҥнаһан истилэр. Тыас субу кэллэ. Бөрөлөр тохтоотулар. Кулгаахтарын чөрбөҥнөтөн иһиллээтилэр, хара муннуларын туора-маары мунньаҥнатан сыт ыллылар.” (104-105с.)
Бэлиэтээн эттэххэ, суруйааччы талаана тылы төһө айымньылаахтык туттарынан сыаналанар. Маннык дьүһүннүүр уонна тыаһы үтүктэр туохтуурдаах этиилэр айымньыны ааҕарга болҕомтону тардан, ис туруккар, өйгөр-санааҕар дьайар күүстээхтэр. Киһи кутун-сүрүн баттыыр дьулаан хартыына хараххар тиллэн кэлэр: “Онуоха бөрө түөрт атаҕынан чырбаччы тэбинэн тардыытыгар, убаһа тараһата, сытыы быһаҕынан хайа тардыбыттыы, тэлэ барбытынан иһэ былтас гына түстэ. Убаһа, киһи куйахата күүрэр гына ынырыктык сарылыыр икки кистиир икки ардынан саҥа таһаара-таһаара, үөрүн диэки ойуолаан эрдэҕинэ, бөрө такымыгар иилиһиннэ уонна аҕыйахтык чыраһа-чыраһа тардыбытыгар, такым иҥиирэ буутун этин ойо тардан, сыыйыллан тахсан, атаҕар таҥнары салыбырыы түстэ. Убаһа ньахчас гынан үс атаҕынан ойуох курдук буолан эрдэҕинэ, бөрө иккис такымыгар иилистэн, көрүөх бэтэрээ өттүгэр, такым иҥиирэ быһа баттаабыттыы барда. Онуоха убаһа, икки кэлин атахтара бэйэтин уйбат буолан, чохчойон олорон хаалла.” (105-106с.)
Ааҕа олорон, чыпчылыйыах түгэнэ ойон тиийэн кыттыһыаххын, убаһалары адьырҕалартан быыһыаххын баҕаран кэлэҕин. Айымньы бастакы чааһыгар ойууланар сиэмэх кыыллар сидьиҥ быһыыларыттан абарыы-сатарыы түөһүҥ иһин толору киэптиир.
Айымньы иккис чааһыгар саха балаҕанын ис бараанын уус-уран ойуулааһын ааҕааччыны умсугутар. Барамай ордук суолталаах бэлиэтин чорботон, уратытын арыйан, чугастан ыраахха баран иһэрэ суруйааччы айар маастарыстыбата үрдүгүн бэлиэтиир. Холобур: “Амма үрэх бэс чагдатын ортотугар биир эрэ ааннаах, тас өттүттэн көрүүгэ ол курдук быһаарыыта биллибэт, биир күрүс уһун хотон дуу, балаҕан дуу самналлан турар. Онно иһирдьэ көтөн түстэххэ, аҥаар муннугар дьон олороллор эбит. Манна чаччыгыныар уйатын курдук көмүлүөк оһох, “дьиэ бастыҥ киэргэлэ мин буолабын ээ” диэбиттии, иттэнэ соҕус түһэн, нэлэйэн турар. Оһох чанчыгыттан саҕалаан, киһини түөһүн тылынан бадахтаах, титирик быыс дьиэни хотонтон араарбыт. Оһох холумтаныттан биэс хаамыы курдук сиргэ уҥа орон, ол баһыттан туора кэтэҕэриин орон оҥоһуллубут. Уҥа орон иннигэр үс атахтаах төгүрүк остуол дуома уонна холумтан иннигэр, уллуҥнарынан уот диэки хайыһыннаран ууруллубут этэрбэстэрдээх, үс талах олоппос көстөр.” (106с.)
Прозаик дьиэни-уоту ойуулууругар иһитигэр-хомуоһугар, утуйар таҥаһыгар тиийэ сиһилээбитэ саха дьонун олоҕун-дьаһаҕын, төрүт култууратын билэргэ иитэр-үөрэтэр суолтата улахан диэн көрдүм. Ол курдук: туос иһиттэр, муус уулуур, саха ууһа тардан оҥорбут обургу дьэс алтан солуура, лобуй бэйэлээх дьэс чаанньыга, ньаалбаанынан үүйүллүбүт чааскы, кытыйалар, мээрэй, быдараах. Маны сэргэ, сыныйан көрдөххө, сэһэн бэргэн тэҥнээһиннэринэн баай-талым: “чаччыгыныар уйатын курдук көмүлүөк оһох”, “Сарсыарда халлаан сырдаан, … дьиэ иһин, барбатах балык мининии, үөл-дьүөл, бадыа-бүдүө оҥордо”, “Ким күүстээх, үптээх-астаах ол, үкчү ити элиэ курдук, дьону тутан сиир”, о.д.а.
Реас Кулаковскай “Аан аһылынна” диэн сэһэнигэр олохпут уларыйыыларын, кэм-кэрдии хаамыытын кытта сэргэ саха киһитэ өйө-санаата уһуктан, дьылҕатын бэйэтэ быһаарынар кыахтаммытын арыйан көрдөрөр. Ол курдук, уон аҕыстаах эдэр киһи Махсыын Уйбаныап судаарыскай кэпсиирин, сүбэлиирин истэн санаата уларыйан инники олоҕун ырыҥалаан көрөр, туспа ыал буолар туһунан толкуйдуур буолар. Кини аҕата Баабый Уйбаан, ийэтэ Сүөкүлэ – көнө майгылаах, туруу үлэһит дьон. Оттон Лөгөнтөй баай бөрөлөр убаһалары тардыбыттарын куоһур оҥостон, “Баабыйдар курдук дьону үйэм тухары хамначчыт оҥостуохха сөп” диэн оҕуруктаах санааны ылынар. Ол эрээри кини үйэ уларыйаары гыммытын сүрэҕинэн сэрэйэр, куттанар, сэрэхэдийэр. Реас Кулаковскай айымньы бастакы чааһыгар адьырҕа кыыллар сиэмэх майгыларын арыйан көрдөрөр буоллаҕына, иккис чааһыгар киһи кыыллыйыытын, Лөгөнтөй баай хара санаатын саралыы тардар.
Түмүкпэр, “Аан аһылынна” диэн сэһэни ааҕан бараммын, суруйааччыны уус-уран ойуулааһын маастарын быһыытынан кэрэхсээтим, саха литературатыгар дьоһун кылааты киллэрбит утуму салҕааччы, үтүө үгэһи үйэтитээччи диэн махтана санаатым. Итиэннэ киһи киһиэхэ сыһыанын, устуоруйа уларыйыыта дьон олоҕор дьайар күүһүн туһунан тыын боппуруоһу көтөҕөр, толкуйга түһэрэр айымньыны оскуолаҕа үөрэтэр тоҕоостоох диэн бэлиэтиибин. Кэнэҕэһин даҕаны, кэнчээри ыччат Реас Кулаковскай айымньытын ааҕан үтүөҕэ, кэрэҕэ дьулуһуоҕа, аҕа көлүөнэ олорбут олоҕунан киэн туттуоҕа, төрөөбүт сирин-уотун хараанныы, харыһыйа туруоҕа.
Турнина Любовь Николаевна
Таатта улууһа, Ытык-Күөл нэһилиэгэ
Реас Алексеевич Кулаковскай
«Маттамабыыл барахсан». Кэпсээн.
Үйэ хаамыытыгар сөп түбэһиннэрэн киһи-аймах араас саҥа туттар тэрили айар. Бу саҥа тэрили дьон хайдах ылынар?
Саха сиригэр Сэбиэскэй былаас олохтонон, олох хаамыытын тэтимигэр сөп түбэһиннэрэн алаастарынан олорор ыаллары түмэн колхозтар тэриллэннэр, балаҕантан ампаар дьиэҕэ көһүү, лаампа уотугар холбуур станциялар ону тэҥэ массыына, тыраахтырдар баар буолбуттара. Бу уларыйыылар ортолоругар Реас Алексеевич олоҕо ааспыта. Кини сайдыы кэрчигин уус-уран тылынан сурукка тиһэн хаалларбытын бэйэм көрүүбэр ыраҥалаан, ырытыыбар санаабын билиһиннэрэбин.
Ол курдук суруйааччы саҥа сайдыы кэмин көрдөрөр айымньыта буолар. Айымньыга буола сырыппыт тубэлтэ суруллубут. Бастаан аахтахха сурдээх судургу тылынан, кылгас кэпсээн. Уус-уран айымньы төһөнөн судургутук суруллар даҕаны, ол суруйааччы уһулуччу таһымнааҕын бэлиэтиир дии саныыбын.
Автор сурун геройдара оҕонньордоох эмээхсин. Кинилэр бэйэлэрин икки ардыгар кэпсэтэллэригэр аныгы тэрил кыамтатын тэҥнэбил быьыытынан туттубут.
Холобур: Маттамабыыл сыарҕаны эргийэ барбыта, төҥүргэстээх суолу туораабыта, үрдүк сыыры дабайыыта ат, оҕус көлөтөөҕөр кыамтатын таба суруйбут. Бу көлүөһэлээх бэйэтэ сүүрэр тэрил тас көстүүтүгэр: массыына кабинатын дьиэҕэ майгыннатар, мал тиэнэр таһаҕаһы уурар хоппото уйуктаа5а, фаратын уота, сигналын тыаьын атыыр оҕуһу кытара тэҥнии көрбүтэ ааҕааччыны айымньы ис хоһоонугар тардар гына дьүөрэлээбит. Түмүгэр оҕонньор сэргэх солун кэпсээнин истэ, хараҕар ойуулаан олорон эмээхсинэ маттамабыылы эмиэ баран көрөнгө сананар. Тыа сирин олохтоохторо сонун тиэхиньикэни хайдах курдук сэҥээрэ, сэргии көрсүбүттэрин суруйааччы айымньытыгар олус табатык суруйбутун бэлиэтиибин.
Ол курдук билиҥҥи үйэҕэ киьи массыына ылынарыгар кыамтатын, тас көстүүтүн, уйугун көрөрө улахан оруолу ылар.
Олох сайдан истэ5ин ахсын тупсагай, табыгастаах маллары дьон бэйэтин олоҕун чэпчэтэригэр анаан ылынар, өссө үчүгэйи түргэнник ылынар. Реас Кулаковскай ,.Маттамабыыл,, кэпсээнэ мин көрүүбэр массыына сайдыыта-олох сайдыытын хаамыытыгар чуо түбэһиннэрэн суруллубут. Бу промышленность хайысхата аныгы да кэмҥэ өссө сайдан, тупсан иһэр.
05.06.2024 сыл
Аржакова Аграфена Ивановна
Таатта улууһа, Чөркөөх нэһилиэгэ
Реас Алексеевич Кулаковскай «Аан аһылынна» сэһэнин ырытыы
Р.А.Кулаковскай “Аан аһыланна” сэһэниттэн быһа тардыы( 1-2 чааһа) оскуолаҕа төрөөбүт литература бырагырааматынан 7 кылааска ааҕыллар. Манна өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи саха дьонун олоҕо кэпсэнэр.Дириҥ психологическай ис хоһоонноох сахалыы майгылаах айымньы билиҥҥи кэм оҕото өйдүүрүгэр уустуктардаах.Онон учууталтан аҥардас үөрэх кинигэтигэр баар көмө ыйытыыларынан муҥурдаммакка улахан айар хабааннаах үлэ ирдэнэр.Бу үлэбэр уруокка ырытыыны холобурдуом.
Литература учуутала оҕо айымньы ис хоһоонун билиитин эрэ ситиһэр буолбакка, толкуйдуур дьоҕурун сайыннарар сыаллаах буоларын быһыытынан, араас ньымалары туттар, сүнньүнэн, толкуйдатар ситимнээх ыйытыылары чочуйан ырытыылары ыытар.
“Аан аһылынна” сэһэн Амма эбэ кытылыгар бөрөлөр сылгы үөрүгэр саба түһэр, бултаһар дьулаан хартыынатынан саҕаланар.Сэһэн сүрүн геройдара – киһи уонна бөрө.Автор бу үс уобараһынан олох үөрэҕин ааҕааччыга сэһэргиир.Тиэкиһи ааҕан баран, учуутал сылгы уонна бөрө туох уратылааҕын тэҥниир “Сылгы (бөрө) туох уратылаах кыылый?” ыйытыыны туруоран ырытыыны саҕалыыр. Оҕолор хардаларын истэн, тэҥнээн көрөллөрүгэр табыгастаах буоллун диэн, табылыыссаҕа түмүөххэ син.
Бэлиэлэр | Сылгы | Бөрө |
Көрүҥнэрэ | Дьиэ кыыла | Дьиикэй кыыл |
Үөскүүр сирдэрэ,олохторо | Киһи иитэр кыыла,сыһыы-толоон | Хара тыа,хайа,толоон кыыла |
Аһылыктара | От | Эт |
Майгылара | Күүстээх,түргэн,тулуурдаах,үлэһит,өйдөөх,эйэлээх | Күүстээх,түргэн,тулуурдаах, албастаах,адьырҕа,сиэмэх |
Киһиэхэ туһата | Көмөлөһөр(миинэр миҥэ, таһаҕас таһар,эт-ас,тирии буолар | Өлүнньэги сиэн сири-дойдуну ыраастыыр,тириитэ таҥас буолар |
Омсолоох өрүттэрэ | Кыыл-сүөл этинэн аһылыктанар сиэмэх, иҥсэлээх.Дьиэ кыылыгар суоһуур | |
Киһиэхэ сыһыана | Киһи доҕоро | Киһиэхэ кутталы үөскэтэр, хоромньуну оҥорор |
Салгыы айымньы геройдара, кинилэр уратылара ырытыахха сөп.Онуоха оҕолор тэҥнээн арааран өйдүүллэригэр эмиэ табылыыссаҕа толорор ордук табыгастаах.
Ырытыллар өрүттэрэ | Уйбаан | Лөгөнтөй | Махсыын |
Олохторо | Дьадаҥы,хамначчыт | Баай, тойон | Хамначчыт уола,эдэр оҕо |
Майгылара | Сымнаҕас,сэмэй,үлэһит, тойонтон толлор, быһый,бөҕө,булчут | Бардам(үлэһитин атаҕастыыр),тойомсук, батталаах,иҥсэлээх,ымсыы | Үлэһит,баай батталлаах диэн өйдүүр,бэйэлэрэ туспа олорор кыахтаахтарын өйдүүр |
Уруок өй-санаа дьарыга буоларынан, кыттааччы санаатыттан көрөн, ырытыы төһө баҕарар уларытыылаах буолара көҥүл.
Салгыы икки ырытыыны тэҥнээн, бөлөхтөрүнэн үлэ тэриллэн, уопсай түмүк оҥоһуллар.Сорох бөлөх Уйбаан, Лөгөнтөй, Махсыын уобарастарын ырыталлар, уратыларын төрдүн – төбөтүн быһаараллар, сорох бөлөх Уйбаан- сылгы, Лөгөнтөй – бөрө маарыннаһар өрүттэрин ырыталлар уонна тус санааларын көмүскүүллэр.
Р.А.Кулаковскай “Аан аһылынна” сэһэнин бу кэрчигэр сылгы-бөрө, баай – хамначчыт икки ардыгар сытыы түгэни үөскэтэн, оччотооҕу кэм сыһыанын ордук чаҕылхайдык арыйар.Ааҕааччы олоххо адьырҕа, сиэмэх быһыы хаһан баҕарар баар буолуон сөбүн, тус бэйэни көмүскэнэр күүстээх санаа, кыах – ньыма туһунан өйдөбүлү ылар.
07.06.2024
Богатырев Роман Романоваич — Арамаан Бухатыырап
Таатта улууһа, Чөркөөх нэһилиэгэ
Реас Кулаковскай «Аҕам олоҕо» романыгар ахтыллар
Чөркөөх дьонноро
Ханнык баҕарар норуот омук сүдүтүттэн, кыратыттан тутулуга суох сирдьит,тумус туттар дьоннордоох буолар. Кинилэр олохторун хас биирдии түгэнэ үөрэтиллэн сурукка-бичиккэ тиһиллэн чөмчөтүллэн иһэрэ, норуот баайа буолан үлэлэрэ харыстанар, үөрэтиллэр аналлаахтар.
Биһиэхэ, сахаларга, оннук аналлаах күн сирин көрбүт киһинэн Алексей Елисеевич Кулаковскай – Өксөкүлээх Өлөксөй буолар. Кини икки үйэ ыпсыытыгар төрөөн баайдар уонна дьадаҥылар охсуһууларын уотун ортотунан ааспыта. Сэниэ ыалга төрөөн үөрэхтэммит, көскө кэлбит народниктары, бассабыыктары кытта доҕордоһон кылаассабай охсуһуу ис хоһоонун эрдэ өйдөөбүт, үөрэҕэ суох сахатын дьонун батталтан үөрэх эрэ босхолуур кыахтааҕар бүк эрэнэн, үөрэхтээһин туһугар олоҕун анаабыта. Кини олорбут олоҕо, үлэтэ-хамнаһа, дириҥ бөлүһүөктүү ис хоһоонноох айымньылара ситэри үөрэтиллибиттэрэ диир кыахпыт суох. Онно эбэн бэлиитикэ уларыйыыта, ол түмүгэр үрүҥү хара, хараны үрүҥ диир буккуурдаах кэмнэр Өксөкүлээх Өлөксөй биографиятыгар мөккүөрү тардыбыттара, билигин да тардаллар. Онно харда курдук Алексей Елисеевич уола Реас Алексеевич “А5ам оло5о» диэн ахтыы-сэһэн айымньыта 2006 сыллаахха «Бичик» кинигэ кыһатыгар бэчээттэнэн тахсыбыта. Ахтыы-сэһэҥҥэ Өксөкүлээх Өлөксөй былыргы төрүттэриттэн саҕалаан Москва куоракка ыарахан ыарыыттан олоҕо быстыар дылы “бэйэтин көрүүлэригэр, аймахтарын ахтыыларыгар уонна араас чахчыларга, докумуоннарга олоҕуран” (Реас Алексеевич Кулаковскай) дириҥник хорутуллан суруллубут.
Ахтыы-сэһэҥҥэ биһиги Чөркөөхпүт уруккута хаста да ахтыллар, сирэ-дойдута уустук-ураннык хоһуйуллар. “Бу кэпсэнэр кэм са5ана Чөркөөх илин томторугар сабыс саҥа тутуллубут таҥара дьиэтин кириэһэ күн уотугар чаҕылыҥныы оонньуура. Арҕаа өттүгэр сүүсчэкэ сыл устата үҥпүт чочуобуналара хараара барыарара.” Таҥара дьиэтин кириэһэ билигин да күлүмүрдүү турар. Биир дойдулаахпыт Социалистическай Үлэ Геройа Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон көҕүлээһининэн, норуот күүһүнэн тутуллубут “Саха сиринээ5и политссылка музейын» сүрүн экспоната буолан Улуу Арассыыйа, аан дойду айанньыттарын угуйа турар.
Билиҥҥи Чөркөөх муҥхаһыттарыгар туһалаах буолуон сөп кэрчиги ыаллар кэпсэтиилэриттэн киллэрэбин: “Сүөдэрэп Маппый Мындайбантан иккитэ түһэрэн икки “ынах ханнын” ылла. Хадырҕааччыттан эмиэ икки туона оҥорон, бастакы түһэриитигэр “ынах ханнын», иккис түһэриитигэр үс «хоппону» ороото.” Бу ахтыллар Маппый Сүөдэрэп Арамаан, Маай Сүөдэрэптэр хос эһээлэрэ.
Чөркөөх биир бэлиэ, ытык киһитин Слепцов (Владимиров) Елисей Ивановиһы кытта Өймөкөөҥҥө көрсүһүүлэрэ «муна-тэнэ, хааны хабан харсыларыттан тахса сылдьар» дьоннору эйэлэһиннэриигэ кырата суох суолталаммыта биллэр.
Өксөкүлээх Өлөксөй айанныы барарыгар кэргэнин, оҕолорун аймахтарыгар, чугас дьонноругар олохтоон хаалларар майгылаах эбит. Оннук ыалларынан Чөркөөххө Маппый Сүөдэрэп буоларын туһунан кинигэҕэ хас да сиргэ ахтыллар. Ол курдук “Умсаҥҥа” олордохторуна кыстаабыттарын, кинилэргэ Алампа Соппуруонап сылдьарын туһунан атын ахтыыларга суруллан турар. Кинигэттэн Алексей Елисеевич дуобатчытын, саахыматчытын биллибит.Чөркөөх оскуолатыгар оҕолору дуобакка, саахымакка үөрэппитэ, эрчийбитэ быйыл 100 сааһын туолбут Н.Т.Слепцов ахтыытыгар сөп түбэһэр.Кини этэр: “миигин саахымакка Тихон Семенович Таппыров үөрэппитэ,кинини П.А.Ойуунускай үөрэппит, онтон Ойуунускайы Өксөкүлээх Өлөксөй үөрэппит.” Чөркөөх орто оскуолатыгар саахымакка сэттэ өрөспүүбүлүкэ чөмпүйүөннэрэ үөрэнэн, иитиллэн тахсыбыттарыгар төрдүн олохтообут киһинэн Өксөкүлээх Өлөксөй буолар диирбит сөп.
Алексей Елисеевич уонна Платон Алексеевич сыһыаннара истиҥин, икки өртүттэн ытыктабыллаах эбитин, “биһиги киһибит, Сэккээччи Хоочугур Өлөксөй уола…” диэн хас да түһүмэххэ ахтыллан ааһарыттан билэбит.Бакуга түүр омуктар бастакы сийиэстэригэр бараары сылдьан анаан көрсүспүттэрин, онно тугу этиэхтээҕин, туруорсуохтааҕын сөҥнөспүттэрэ айымньы хаамыытыттан сэрэйиллэр.Өксөкүлээх айар үлэнэн уонна науканан дьарыктаммыта 25 сылын туолар тэрээһинтэн олус астыммыта, долгуйбута.Аптаныамыйаны саҥа ылбыт сэбиэскэй Саха сирин эдэркээн баһылыктарын оҕолорун курдук таптаан “…Максимушка…», «Сэккээччи уола …» диэн сыһыаннаһара, «…мин эһиэхэ улаханнык эрэнэбин»- диирэ үөрэҕэ суох, хараҥа норуотун үөрэхтиир туһугар уһун сыллаах сырата таах хаалбатыгар бигэ эрэллээҕэ көстөр.
Кулаковскайдар сүрдээх эйэҕэс, үөрүнньэҥ ыалларын дьадаҥы, ол гынан баран олоҥхоһут Филимон Слепцову көрсөллөрүгэр, чэйдэтэллэригэр көрөбүт. Дьиэлээх хотун Филимоҥҥа уолун эргэрбит таҥаһыттан биэрээри туран “биһиги оҕобут саастыыта уоллааххын дии”- диэн чуолкайдаһар. Онно Филимон:”Баар, сэттэ курдаах Сэрэмээт Боотур диэн». Дьэ бу сэттэ курдаах Сэрэмээт Боотуртан элбэх ыччат дьоннор төрөөн-үөскээн олорбуттара, олороллор. Кинилэртэн СР суруйаачччыларын сойууһун чилиэнэ Е.А.Филатова- Сыгыйык айа-тута төрөөбүт Чөркөөҕөр олорор.Реас Алексеевич суруйуутугар аҕата саҥа саҕалаан эрэр эдэр олоҥхоһут Дэниис Элбэрээкэби үрдүктүк тутарын, кылгастык ахтан аһарар. Кэлин Дэниис Таатта биир бөдөҥ олоҥхоһута буолбутун билэбит.
Дэлиһиэйдээх(Кулаковскайдар) уолларыгар Иваҥҥа кэргэн кэпсэтэ Чөркөөх биир сэниэ ыалларыгар Бэспиэлэйдэргэ сырыыларын. Бу ыаллар олохторун-дьаһахтарын туһунан суруйуу балачча миэстэни ылбыт. Бу Бэспиэлэйдэр төрүт-уус сэниэ, куортук бааммыт, Маҥаас аҕатын ууһун түс-бас ойуун-удаҕан, олоҥхоһут уутуйан үөскээбит ыалларар. Кинилэртэн Көһөҥө диэн ааттаах олоҥхоһут ааспыт үйэлэргэ төрөөн-үөскээн ааспыт сураҕа үһү-тамах курдук иһиллэр. Ол оннугар аныгы үйэ киһитэ, сэбиэскэй-партийнай үлэһит, учуутал П.Е.Решетников-Көһөҥө Бүөтүр аата дорҕоонноохтук иһиллэр.Ийэ олоҥхоһут, ЮНЕСКО стипендиата, элбэх олоҥхолор ааптардара, Таатта улууһун, Октябрьскай нэһилиэк бочуоттаах олохтооҕо.Кинини утумнаабыт төрөппүт кыыһа Р.П.Докторова олоҥхоҕо, тойукка элбэх күрэхтэр кыайыылаахтара.
Алексей Елисеевич кэргэнин, оҕолорун итэҕэйэн хаалларар “Умсаҥҥа» олохтоох Федоровтартан-Таппыыннартан юридическай наука доктора, профессор М.М.Федоров, о.д.а. элбэх үөрэхтээх, үтүөлээх дьоннор үөскээбиттэрэ, үөскүүллэр.
Мантан көстөрүнэн Алексей Елисеевич Кулаковскайы, кини сырдык аатын кытта алтыспыт дьонноро бары да Чөркөөххө, төрөөбүт эйгэлэригэр, бар дьонноругар туһалаах олоҕу олорбуттар эбит.
Поэт, прозаик ССРС суруйааччыларын союһун чилиэнэ Реас Алексеевич Кулаковскай Чөркөөххө учууталыы, олоро сылдьыбыт. Улахан кыргыттар Рива, Рая Чөркөөххө төрөөбүттэр.1957 с. Чөркөөххө орто оскуола аһыллыбытыгар Амматтан тахсаннар 8-9-10 кылаастарга үөрэммиттэр.
“Реас» диэн туох дьикти аатай диэн сонурҕаан ис хоһоонун таайа сатаабыт элбэх буолара.Араас омуктар ааттарыгар ханыылыы туталлара. Кэлин эрэ улуу киһи дириҥ ис хоһоонноох ааты биэрбит эбит диэн сөҕөллөрө. “Реас”- сахалыы “Эрэйи аас” диэн иҺиллэр уонна оннук да суолталаах курдук. Реас хас да бииргэ төрөөбүттэртэн соҕотох ордон, аҕыс оҕону төрөтөн,иитэн, үөрэттэрэн,үтүө дьон оҥортуур. Аҕатын Улуу Өксөкүлээх удьуорун уһуннук салгыыр ыччаттары норуотугар хаалларар. Кини олоҕор аҕатын сырдык аатын хараардыы, айбыт кинигэлэрин уоттааһын курдук ыар баттабылы илэ көрүү, буржуазнай-националист оҕотун быһыытынан үрдүкү былаастартан сэнэбил, атаҕастабыл кытта бааллара. Олору барытын дьоһуннук тулуйан, этэргэ дылы эрэйи муннунан тыыран этэҥҥэ, дьоллоохтук олорон олоҕун түмүктээбитэ.
Бэс ыйын 3 к. 2024 с.
Андросова Сардана Прокопьевна – Дьөҥкүчээнэ
Таатта улууһа, Ытык-Күөл нэһилиэгэ
Ырытыы
Реас Алексеевич Кулаковскай «Аҕам олоҕо» диэн ахтыы-сэһэн кинигэтин ааҕан баран маннык санааҕа кэллим. Кинигэ 1990 с. бэчээттэммит, 15 тыс. экземпляр тиражтаах, 288 сирэйдээх. Манна суруллубутунан айбыт аҕата Өксөкүлээх Өлөксөй — айар саха тыллаах аҕалаатар аҕата, сир түннүгэ, чабырҕаҕы, өс хоһооннору, үһүйээннэри, ырыа-тойук, олоҥхо, кэпсээннэри, остуоруйалары, үгэстэри, булт тэриллэрин, абыычайдарын, тылларын-өстөрүн, саха грамматикатын барытын үөрэппит үтүөлээх. Уонна сурукка тиһэн, кинигэҕэ бэчээттэппит сүдү, баараҕай, туохха да кэмнэммэт үтүөлээх.
Бу ахтыы сэһэҥҥэ аймахтарынан, алаастарынан бэйэ-бэйэҕэ истиҥ сыһыан, үлэ-үгэс нөҥүө олоххо ураты көрүүлэр уонна итии уйаҕас, харыстабыллаах сыһыан дьэҥкэтик, ырылаччы суруллубут.
Сахалар баар суох маанылаах, миинэр көлөлөрө, дьөһөгөй оҕото элбэхтэ быыһаабыт уонна киһи эрэллээх доҕоро буоларын дакаастыыр. Миинэр миҥэ, наада тирээтэҕинэ, сут-дьыл саҕана аччыктааһыҥҥа өлбөт мэҥэ уу кэриэтэ — субайа туохха да тэҥнэммэт эмп. Этэ, тириитэ, кутуруга, сиэлэ — барыта туһаҕа тахсан, сыа-сым курдук тутан, уос-тиис үллэстэллэрэ.
Саамай сүрүнэ дириҥ, сытыы өйдөөх буолан Өлөксөй Елисеевич дьону, саха кыра-хара норуотун тылыгар киллэрэн, сайдыыга, үөрэхтээһиҥҥэ, бандьыыттары-баайдары утары үлэ бөҕө ыыппыта көстөр. Мунуу-тэнии, баттал, куттал, таҥнарыы, дьадаҥы хара олох ханна барыай?! Ол быыһык кэмҥэ, бэйэтин олоҕун толук ууран туран, аччыктаан, мунан, тымныйан, ууга да түһэн ылбыт кэмнэрэ суруллубут.
Сахабыт сирин барытын эт атаҕын кэриэтин кэрийбит. Санаата күүһүнэн, норуотугар бэриниилээҕин уонна дойдутугар муҥура биллибэт таптала, итэҕэлэ, эрэлэ, харыстабыллаахтык сыһыана уйаҕастык көстөр. Улуу мындыр өйдөөх уонна төлөрүйбэт төлөөннөөх патриот эбит. Саха саарына чаҕылхай киһи буоларыгар тирэх буолбуттар эбит эһээтэ Николай Алексеевич, эбээтэ Ирина Алексеевна Собакиннар — Томойолор. Алексей Елисеевич кэргэнэ Евдокия Ивановна диэн кылгас кэмҥэ олус эйэлээхтик, өйдөһөн-өйөһөн олорбуттар, оҕолоохтор: Лариса, Янсон. Евдокия хабарҕа төбүркүлүөһэ буолан эдэр сааһыгар өлөр. Кини кэргэнин олус таптыыр уонна убаастыыр эбит.
Улахан айымньыта «Байанай алгыһа» 1900 с. суруйбут. Чопчу мантан саха худ.-най литературата саҕаламмыт. Онтон 1900-1910 сс. «Саха дьахталларын мэтириэттэрэ», «Ойуун түүлэ», «100 туолбут эмээхсин ырыата», «Кэччэгэй баай», «Өрүс бэлэхтэрэ» төрүү илигинэ түҥнэри төлкөлөөх уо.д.а.
Элбэҕи ааҕара, суруйара, 16-тан элбэх араас омук тылын үөрэппит эбит. Ол да буоллар бэйэтэ кэлтэй кэппиэйкэни да ылбакка, аахсыбакка өлбүт. Бэрт мэйиилээхтэри, чулуулары кытиа ыкса сибээһи тутан элбэҕи ситиспит. Ол курдук, П.А.Ойуунускай, М.К.Аммосов, Алампа, И.Н.Винокуров уонна да атыттары кытта олоҕун бүтэһик күннэрин диэри сибээһин быспатах. А.Е.Кулаковскай сырдык тыына Москубаҕа быстыбыт, 49 сааһыгар бэс ыйын 6 күнүгэр 1926 с. Бу съезка кытта баран баран ыалдьан хаалбыт. Үһүс операциятын тулуйбатах. Көмүс уҥуоҕун доҕотторо Даниловскай кылабыыһаҕа кистээбиттэр. 4 хонон баран «Известие» хаһыакка «Саха национальнай поэта Кулаковскай өлүүтэ» диэн некролог бэчээттэммит.
Кулаковскай өлүүтэ — сырдыкка саҥа тардыһан эрэр Саха сиригэр культурнай тутуу улахан сүтүгэ диэн бэлиэтээбиттэр. Саха тылын үөрэтэн хомуйбут, үйэтиппит, умнуллубут тойуктары тиспит, киһи аайы ааспыт олох быһыытын-майгытын тылынан кэпсээбит, сурукка түһэрбит, ырыа оҥостубут Өлөксөй Кулаковскай буолар. Кини үөскээн, олорон, тутан-хабан, хааһахха хаалларан, үйэлэргэ сүппэт бэлиэ хаалларда. Айар илбистээх тыла араас кыраасканан, өссө тупсан, киэркэйэн, өлбөт гына дьүһүннэннэ. Үүнэр кэнчээри ыччаппытыгар туохха да тэҥнэммэт холобур буолар. Кини олорбут олоҕо, үйэлээх суруга-бичигэ, үлэтэ.
Түмүкпэр этиэм этэ, Улуу киһи Өлөксөй Кулаковскай өлбүтүн истэн, билэн баран, саха кыраҕы норуота, харах уутун нөҥүө, күннээҕи орто туруу дойду олоҕун, оҥкулларын туораан, олорон кэллэҕэ.
Богдокумова Вера Васильевна
Таатта улууһа, Чычымах нэһилиэгэ
Реас Кулаковскай. Киһи доҕоро
(сэһэни ырытыы)
Кэпсээнньит Реас Алексеевич Кулаковскай тоҕус чаастан турар “Киһи доҕоро” сэһэнэ 1976 сыллаахха “Сиккиэр” диэн кинигэтигэр бэчээттэммитэ. Сэһэҥҥэ суруйааччы Саха сирин айылҕатын ойуулуур, бултааһын сиэрин-туомун тутуһууну арыйан көрдөрөр.
Сүрүн дьоруой Бүөтүр бэйэтигэр ыт оҕотун таларын, инники өттүгэр булчут буолуоҕун сылыктааһыныттан сэһэн саҕаланар:
“-Киирбит дьонтон биирдэрэ ыт оҕолорун барыларын ааҕа имэрийэн көрүтэлээтэ, бэл, моойторуктаах ыт оҕотун кутуругуттан таҥнары ыйаан ыйылатта уонна:
-Бу ордуктара эбит,-диэтэ. – Бары чинчитэ оннук: кэтэҕин уҥуоҕун чороҕоро уһуктаах уонна төттөрү сүргүөхтээх. Итинник ыт булчут уонна өһөс буолааччы. Сүүһэ кэтит, маччаҕар – өйдөөх буолуоҕа. Баҕыстаҕас соҕус сирэйдээх – уордааҕын чинчитэ. Түөһэ кэтит, кэтэҕин уҥуоҕа уһун – эрдээҕин уонна күүстээҕин бэлиэтэ. Агдата, биилэ үчүгэй – сүүрүгүн билгэтэ. Муннун тыраҕаһа уһун уонна киэҥ – сытымсах буолуохтаах. Кутуругуттан таҥнары ыйаатахха кулгааҕын аһары тэбэр. Ити улахан быһый ыт итинник буолар диэччилэр. Саастарын тухары ыты ииппит, ытынан идэтийэн бултаабыт кырдьаҕастар үгүстэрэ итинник чинчилииллэр. Онон, дьон этэринэн, бу ыт оҕотун чинчитэ бары өттүнэн толору үчүгэй. Мин бу ыты ылабын,- диэтэ уонна ытын оҕотун, бобо курдаммыт сонун иһигэр анньан, тимэхтэнэн кэбистэ”. (Р. Кулаковскай. Сиккиэр.-3 с.)
Бүөтүр ытыгар Кэрэмэс диэн аат биэрэн, бүөбэйдээн улаатыннаран, булка сылдьарга эрэллээх доҕор оҥосторун, кыраттан саҕалаан улахан булка тиийэ бултуулларын туһунан суруйааччы кэрэхсэбиллээхтик суруйар.
Кэрэмэс саҥа хаһаайыныгар тиийэн иһиттэн аһыы үөрэнэн, сыыйа таһырдьа хонор буолан, күн ахсын ону-маны билэрэ үксээн, ырааҕынан-чугаһынан булка сылдьыһан барар. Улахан ыттартан итэҕэһэ суох буола улаатар, айаҕын, аһын-үөлүн туһунан бэйэтэ кыһалла үөрэнэр. Кини-кусчут, тииҥньит, андаатыраһыт, кырынаасчыт, тайахсыт ыт бэрийэр бэрдэ. Иччитэ этэрин курдук “кылааннаах кыылларынан кымньыыланан, тамайа сиэлэр тайахтарынан далбаатанан” дьон ымсыырар ыттара буолар.
Салбаныкылаах Уҥуох-сула, ааттара да этэрин курдук, ымсыы санаалаах, бултан өрүсүһэр эрэ толкуйдаах дьон, Кэрэмэскэ ымсыыраллара, Бүөтүрү сөбүлээбэттэрэ сэһэн устата кэпсэнэр. Булт быраабылаларын, сиэрин-туомун тутуспаттар. Айылҕаҕа, булка ньүдьү-балай сыһыаннаахтара көстөр. Өлөрбүт тайахтарын Кэрэмэстэн көҥөнөн, өр кэмҥэ санана сылдьыбыттарын толорон, булчут ыты ытан өлөрөллөрүнэн сэһэн олус хомолтолоохтук түмүктэнэр.
Р. Кулаковскай бэйэтэ эмиэ булка илдьэ сылдьар ыттанан, айылҕалыын ыкса алтыһан, булт абылаҥар ылларан, саха киһитин сиэринэн дьиэ кэргэнин аһатан, хааччыйан, өр кэмҥэ үлэлээн, олорон ааспыт Чычымаҕын айылҕатын олус сөбүлүүрэ. Умсугуйан туран бултуура. Сэһэнигэр кэпсэнэр Бүөтүр сүбэһитэ, кыттыгаһа Куутук Дьөгүөр Чычымахха олорон ааспыт Куутук диэн киһи аатынан ааттаммыт быһыылаах дуу дии санаатым. Сэһэн дьоруойа Куутук Кэрэмэһи олус таптыыр, киһи курдук кэпсэтэр, өйдөһөр. Ыт эмиэ ытык кырдьаҕаска эрэнэр буолан, биир түгэҥҥэ кыһын Бүөтүр үүтээниттэн ыраата сылдьан хайыһара тостон иэдээҥҥэ түбэспитигэр, колхозтан уларсыбыт ата үс атахтаах бөрө сойуолааһыныттан соһуйан куоппутугар, төннөн кэлэн Куутугу илдьэ баран быыһыыр.
Сэһэҥҥэ булт кистэлэҥнэриттэн бэрт үгүһү ааҕан билиэххэ сөп. Холобурдаатахха маннык:
- “…Тииҥи суолун суоллаан булан ытан ылыыны, дөксө чуолкайдык эттэххэ, күһүн бастакы хаарга суолунан көрдөөн бултааһыны-тордуйалааһын диэн ааттыыллар. Үчүгэй тордуйаһыттар халлаан төһө былыттааҕыттан, тыаллааҕыттан, ырааһыттан, ханнык бириэмэтиттэн көрөн, тииҥ суолун батыспакка, быһыта баран бултааччылар. Ол иһин тииҥ хойуутук олорбут сиригэр тиийдэхтэринэ, соҕотох биир күн үчүгэйдик бултуйаллар. Оттон аҥардас тииҥ суолунан батан бултуур киһи, күҥҥэ икки-үс тииҥи өлөрдөҕүнэ баһыыба буолааччы” (11 с.).
- “…Булчуттар, өскө бэйэлэрин бэргэннэригэр соччо эрэммэт буоллахтарына, тииҥи тиит умнаһын кэнниттэн быган көрөн олорор гына куттааччылар-ол тириитэ буулдьаҕа таарыллыбатын, алдьамматын диэн. Ити ордук доробуонньугунан ытарга туһалаах. Тирии дьиэгэ суох буоллаҕына үрдүк сыанаҕа турар” (12 с.).
- “…Тииҥ уйатын сорох дьыл бэс чагдаҕа туттааччы. Ону “быйыл тииҥ бэскэ олорбут” диэччилэр. Ити тэллэйтэн тутулуктаах. Оттон сороҕор үрүйэлэр бастарыгар, аппа сирдэргэ тиит мастарга уйаланар. Ону “быйыл тииҥ маска уйаламмыт” диэн ааттааччылар. Тииҥ бэскэ олордоҕуна бултуурга ордук кэбирэх” (12 с.).
Бултуурун тухары Бүөтүр кыыл хайдах ууһуурун-дэлэйэрин үөрэтэн, сылыктаан, дьыл ханнык кэмигэр бултаныахтааҕын эндэппэккэ билэр, харыстыыр. Ол курдук, “…кырынааска хапкаан иитэр сыыһа эбит. Эрэйи кэрэйбэккэ суоллаан, хаайан бултаһар ордук буолууһук. Чаахааннарбар ити тыһы кырынаастар өлөн хааллылар. Кинилэр өлбөтөхтөрө буоллар, аны күһүн кырынаас бөҕөнү дэлэтэн тоһуйуо этилэр. Уопсайынан убаҕас даҕаны тыһылаах харамайдар эбит. Мин көрөрбүнэн икки эрэ тыһы кырынаас хаалла ээ. Тыһыны төрүт өлөрүмүөххэ наада. Кинилэр-олохтоохтор. Барбах, аһылыктарын эккирэтэннэр, үрэхтэн үрэххэ саҕарыйан эрэ биэрэллэр быһыылаах. Ити атыырдара мэнээктииллэр эбит. Дьөрү, бары да баран хаалар буоллахтарына, син биир тыһы ордон хаалыахтаах. Ити хаалбыт икки тыһы эһиилгитигэр төһө эмэ оҕолонон-урууланан тоһуйуохтара” (16 с.) диэн толкуйга түһэр. Кини Куутугунуун тулаайах хаалбыт тайах оҕотун аһынан, ылан иитэллэр, таптаан Тамайар диэн ааттыыллар. Ону эмиэ Салбаныкылаах Уҥуох-сула өлөрөллөр. Кинилэр “сокуон хараҕынан хаамтахпытына, тугу бултаан айахпытын ииттиэхпитий”, “Хааһылаан баран хайаҕын харыстаабат баҕайыта” диэн өс хоһоонунан салайтараллар.
Сэһэҥҥэ суруйааччы айылҕаны ойуулааһыны элбэхтик киллэрбит. Бултуур сирдэргэ, үрэхтэргэ, күөллэргэ, күндү көбүөрүнэн тилэри тардыммыт толоон ньууругар тохтоло суох кутуллар күөрэгэй дьырылас куолаһа иһиллэргэ дылы. Реас Алексеевич чахчы айылҕа киһитэ буолара айымньытыттан көстөр. Кыыһа Людмила Реасовна аҕатын “ханнык баҕарар бөдөҥ суруйааччылар курдук бэйэтэ суруйар ньымалаах, баай диэн бэйэлээх уус-уран тыллаах, саха “Пришвинэ” диэхпин баҕарабын” диэн сөпкө да сыаналаабыт эбит.
Бэлэмнээтэ: Богдокумова Вера Васильевна, Таатта улууһа, Чычымах с.
Сыһыарыы:
Суруйааччы, учуутал Р.А. Кулаковскай айымньыларын билиһиннэрэр сыаллаах “Саха тылын уонна “Литература ааҕыытын” уруоктарыгар подкаст ньыматын киллэрии” диэн методическай үлэбин билиһиннэрэбин.
Сыала:
Суруйааччы Р.А. Кулаковскай төрөөбүтэ 110 сааһыгар аналлаах подкаст бэлэмнээһинэ.
Соруктара:
- Ааҕыы нөҥүө оҕо саҥатын уонна кэпсиир дьоҕурун сайыннарыы;
- Саха суруйааччыларын айымньыларын билиһиннэрии;
- Ойуулуур-дьүһүннүүр тиэкис өйдөбүлүн тиэрдии.
Сахалыы суруйуулар бастыҥ холобурдарын нөҥүө үөрэнээччилэри кэрэ эйгэтигэр киллэрии, ийэ тыл уус-уран күүһүн, кэрэтин өйдүүргэ үөрэтии, тыл илбиһин, хомуһунун оҕоҕо кыра сааһыттан иҥэрии, төрөөбүт тылынан айыллар литератураны өйдөөн, сатаан ааҕарга үөрэтии, аахпыты бэйэ сайдыытыгар туһанарга туһулааһын үлэлэрэ кыра кылаастан саҕалаан ыытыллаллар. Кинигэ ис хоһоонун сатаан ааҕан, өйдөөн ырытар оҕо сахалыы саҥата тобуллар, ситимнээх саҥата сайдар.
«Ааҕыы – аан дойдуну уонна бэйэни билинии түннүгэ» диэн В.А.Сухомлинскай ааттыыра.
Ааҕыы уруоктарыгар сүрүн болҕомтону тиэкиһи кытта үлэ ылар. Онтон саха тылын уруоктарыгар тиэкис арааһын кытта билиһиннэрэбит. Сэһэргиир, ойуулуур, тойоннуур тиэкистэри ааҕан, ырытан, өйтөн суруйууга киллэрэн кыра кылаас үөрэнээччитин тылын саппааһын байытарга үлэ араас көрүҥэ туттуллуон сөп.
Холобур: аахпыт тиэкистэн ойуулааһыны булуу, ойуулааһын барылын туттуу (схема), ойуулуур-дьүһүннүүр тыллары туттуу, биллэрии, реклама суруйуу, көппүт тыллардаах этиилэри ситэрэн устуу, таабырын таайыыта, өс хоһоонун ситэрии, сөбүлүүр дьарыктарын тылынан ойуулааһыннара о.д.а.
Билигин саҥа технология үйэтигэр уруоктарга уонна кылааһы таһынан үлэҕэ араас ньымалары туһаныахха сөп.
Подкаст диэн тугуй?
Подкаст – соҕотох эбэтэр хас да ыытааччы араас темалары ырытыылара, аудио-, видеоконтент көрүҥэ. Подкаст бэйэтэ туспа халыыптаах, хайысхалаах буолар. Кинигэлэри ырытыы, үбүлээһин, уйулҕа туһунан, маркетинг о.д.а. темалары ырытыы буолуон сөп. Ол иһин подкаст бэйэтигэр аналлаах аудиториялаах, ол эбэтэр истээччилээх. Бу тылы (термини) 2004 сыллаахха толкуйдаабыттара (iPod + broadcasting – “радиовещание”). Подкаст араадьыйа биэриититтэн уратытынан Youtube, Телеграм о.д.а. ханаалларга уган табыгастаах бириэмэҕэ истиэххэ, туһаныахха сөп. Анал темаҕа подкастары куруук истиэххин баҕардаххына бэлиэтэнэриҥ (подпискаланарыҥ) наада.
Саха суруйааччыта Р.А. Кулаковскай төрөөбүтэ 110 сааһыгар аналлаах подкаст
Бэлэмнэнии үлэлэр:
- “Суруйааччы Реас Кулаковскай олоҕо, айымньылара” — кылаас чааһа. Буолар сирэ -Амма нэһилиэгин А.П. Кулаковская аатынан модельнай библиотеката-салайааччы Малышева М.К.
- Реас Кулаковскайга аналлаах кинигэ быыстапкатыгар сылдьыы.
- Видеороликтары бэлэмнээһин (3-с кылаас үөрэнээччилэрэ)
- Хаартыскаҕа түһэрии.
- Телеграм канаалга таһаарыы.
Бастакы видеоролик:“Реас Кулаковскай”
Кэпсээччи: Васильева Алиана (3-с кылаас үөрэнээччитэ)
Суруйааччы, учуутал, аҕа Реас Алексеевич Кулаковскай быйыл төрөөбүтэ 110 сыла. Кини 1914 сыллаахха муус устар 8 күнүгэр Бүлүү куоратыгар төрөөбүтэ. Учуутал идэтин ылан 1940 сылтан саҕалаан, Тааттанан, Чурапчынан, Бороҕонунан уонна да атын сирдэринэн айымньылаахтык үлэлээбитэ. Чычымах 7 кылаастаах оскуолатыгар уһуннук араас предметтэри үөрэппитэ. Реас Алексеевич отучча саастааҕыттан былыргы саха олоҕун, айылҕа араас көстүүлэрин, норуот үһүйээннэрин кыралаан суруйа сылдьыбыт.
“Сиккиэр” диэн кинигэтигэр “Киһи доҕоро” диэн сэһэн, “Булчут кэпсээннэрэ” бааллар. Бу кэпсээннэртэн быһа тардан кыыллары, дьону ойуулуур түгэннэри суруйбутун билиһиннэриэхпит.
Иккис видеоролик:“Киһи доҕоро” кэпсээнтэн Кэрэмэс ыт туһунан ойуулааһыны ааҕыы
Ааҕааччы: Васильева Алиана (3-с кылаас үөрэнээччитэ)
Киһи доҕоро
Киирбит дьонтон биирдэрэ ыт оҕолорун барыларын ааҕа имэрийэн көрүтэлээтэ, бэл, моойторуктаах ыт оҕотун кутуругуттан таҥнары ыйаан ыйылатта уонна:
-Бу ордуктара эбит,-диэтэ. – Бары чинчитэ оннук: кэтэҕин уҥуоҕун чороҕоро уһуктаах уонна төттөрү сүргүөхтээх. Итинник ыт булчут уонна өһөс буолааччы. Сүүһэ кэтит, маччаҕар – өйдөөх буолуоҕа. Баҕыстаҕас соҕус сирэйдээх – уордааҕын чинчитэ. Түөһэ кэтит, кэтэҕин уҥуоҕа уһун – эрдээҕин уонна күүстээҕин бэлиэтэ. Агдата, биилэ үчүгэй – сүүрүгүн билгэтэ. Муннун тыраҕаһа уһун уонна киэҥ – сытымсах буолуохтаах. Кутуругуттан таҥнары ыйаатахха кулгааҕын аһары тэбэр. Ити улахан быһый ыт итинник буолар диэччилэр. Саастарын тухары ыты ииппит, ытынан идэтийэн бултаабыт кырдьаҕастар үгүстэрэ итинник чинчилииллэр. Онон, дьон этэринэн, бу ыт оҕотун чинчитэ бары өттүнэн толору үчүгэй. Мин бу ыты ылабын,- диэтэ уонна ытын оҕотун, бобо курдаммыт сонун иһигэр анньан, тимэхтэнэн кэбистэ. (Р. Кулаковскай. Сиккиэр.-3 с.)
Үһүс видеоролик: “Булчут кэпсээннэриттэн” булчуттары ойуулааһыны ааҕыы
Ааҕааччы: Ючюгяева Айсена (3-с кылаас үөрэнээччитэ)
Булчут кэпсээннэрэ
Кустаһа сырыттым
Кыттыгастарым иккиэн улахан үлэһит дьон. Кинилэр иккиэн Иваннар. Биирдэрэ Иван Петович, хап-хара баттахтаах, буспут моонньоҕон курдугунан көрөн элэҥнэппит бэрт сытыы харахтаах, элбэх араас кэпсээннээх, үөрбүт-көппүт үтүө майгылаах киһи. Биирэ үрдүк көнө уҥуохтаах, дьарамай, бэрт сэмэй, аҕыйах саҥалаах, сүр холку көрүҥнээх Иван Кузьмич диэн. Дьонум иккиэн даҕаны, этэргэ дылы, норуот уолаттара. Дьон-сэргэ бэркэ сөбүлүүр, ытыктыыр дьоно. (Р.Кулаковскай. Сиккиэр. -128 с.)
Төрдүс видеоролик: “Булчут кэпсээннэриттэн” тииҥи ойуулааһыны ааҕыы.
Ааҕааччы: Заровняев Айаан (3-с кылаас үөрэнээччитэ)
Булчут кэпсээннэрэ
Кустаһа сырыттым
Күн тиит баһыгар түһүүтэ, ону даҕаны бэйэтэ утары кэлэн биэрэн, дьэ ситтим. Бу барахсаным бэс төргүү мутугар көп түүлээх кутуругун нуоҕайдыы туттан олороро кэрэккэтиэн! Чөрөгөркөөн кулгаахтара үчүгэйкээннэриэн! Икки кэлин атахтарыгар чэрэллэн олорон, илин атахтарынан тутан-хабан бэс туораҕын ыстаан обугураппахтыыр уонна, кини туох да куһаҕаны оҥорҥо суоҕа диэбиттии, мин диэки сүр эйэлээх, эрэмньилээх баҕайытык хап-хара харахтарынан көрбөхтөөн ылар ээ. Оо, үчүгэйкээниэн!
Тииҥим аһын сиэн бүтэрдэ, мутукка туора олордо. Оо, кэрэккэтин! (Р. Кулаковскай. Сиккиэр. -134 с.)
Подкаст анныгар быһааран суруйуу:
Суруйааччы Реас Алексеевич Кулаковскай “Киһи доҕоро” диэн сэһэнигэр, “Булчутун кэпсээннэригэр” дьиэ кыылын, булчуттары, тииҥи ойуулаан-дьүһүннээн суруйбутун билиһиннэрэбит. Ийэ тыл уус-уран күүһүн, кэрэтин өйдөөн тутта үөрэниҥ диэн ыҥырабыт.
Бу матырыйаалы Реас Алексеевич төрөөбүтэ 110 сааһыгар анаан бэлэмнээтибит.
Таатта улууһун С.Р. Кулачиков-Эллэй аатынан Чычымах орто оскуолатын 3-с кылааһын үөрэнээччилэрэ уонна кылаас салайааччыта Богдокумова В.В.
Ааҕыы да, суруйуу да уруоктарыгар анал подкастары бэлэмнээн тутуннахха оҕо кэпсиир дьоҕура, саҥата сайдарыгар көмөлөөх буолуо этэ.
Бу сигэнэн киирэн бэлэмнээбит подкаспытын көрүҥ:
https://t.me/+s2lYJj0E2CczMGVi
Туһаныллыбыт литература:
- Реас Кулаковскай. Сиккиэр. -Якутскай, 1976.
- Хабытина Л.И. “Өксөкүлээх Өлөксөйү арыйыаҕыҥ”: электронная библиотека сельского учителя на якутском, русском языках, СД 698 мб./2022./ Якутск, ООО “Колодезников и Колодезников”
- Хабытина Л. И.“Өксөкүлээх Өлөксөй. Сайын кэлиитэ / Наступление лета”: электронная библиотека сельского учителя, СД 657 мб. на якутском, русском языках/ Якутск, ООО “Колодезников и Колодезников”.
- UPL, интернет-ресурс.
Гуляева Антонина Семеновна
Сунтаар улууһа, Сунтаар нэһилиэгэ
«Айар аартык күлүүһүн арыйдахха…»
Реас Алексеевич Кулаковскай айымньыларын ырытыы
Алексей Елисеевич Кулаковскай – Өксөкүлээх Өлөксөй биэс оҕотуттан олох араас эрэйдэрин-муҥнарын туораан,соҕотох ордон хаалан, уһун үйэлэммит “Эрэйи аас” диэн төлкөлөөбүт уола Реас Алексеевич Кулаковскай “Аҕам олоҕо” диэн айымньыны ырытыы.
Бу айымньытыгар Өксөкүлээх уола суруйааччы Реас Алексеевич Кулаковскай төрөппүт аҕатын Өксөкүлээх Өлөксөй туһунан бэйэтин көрүүлэрин, аймахтарын ахтыыларын, үлэтин-хамнаһын, айар үлэтин уонна айанын туһунан суруйбут. Сахабыт сирин норуотун олоҕун, историятын, культуратын, үгэстэрин, сиэрин-туомун туһунан үөрэтиитэ суруллар. Алексей Елисеевич Кулаковскай сүдү олоҕун, төрөөбүт норуотугар үтүөлэрин, былаас уларыйар дьалхааннаах кэмигэр өйүн-санаатын, тыйыс айылҕалаах Сахатын сирин, саха баай тылын-өһүн, уус-уран айымньытын, итэҕэлин, абыычайдарын хомуйбутун, дьон-сэргэ олоҕун чинчийбитин, ол иһигэр араас мүччүргэннээх сырыыларын бу уус-уран айымньы ахтыы-сэһэнигэр суруйбут.
Өксөкүлээх Өлөксөй эдэр эрдэҕиттэн биир сиргэ өр тулуйан олорбот киһи эбит. Оҕо сааһыттан норуот тылынан уус-уран айымньыларын истэн улааппыт буолан, саха норуота итэҕэлин, үтүө үгэстэрин, сиэрин- туомун хомуйуутунан эрдэттэн дьарыктаммыт. Төрөөбүт Сахатын сирин барытын кэрийбит, Уус Дьааҥынан, Аллайыаханан, Муустаах байҕал кытылларынан, Халымаларынан, Абыйынан эргийэ сылдьан хотугу кыраай олоҕун-дьаһаҕын этнографическай уонна историческай сибидиэнньэлэрин, фольклору, саха тылын диалектарын, нууччаттан киирбит тыллары эбии хомуйбут.
Улуу киһи Өксөкүлээх Өлөксөй, кырдьык да, барытын хайдах буолуохтааҕын өтө көрбүт курдук эппит. Өр сылларга кини айымньылара, аата-суола биллибэккэ сыппыта. Билигин кини тоҥору-хатары, аччыктыыры-хоргуйары, өлөрү-тиллэри аахсыбакка туран айаннаан, эдбэх сири кэрийэн, хомуйбут тапталлаах норуотун үтүө үгэстэригэр, сиэригэр-туомугар, бэйэтэ эппитин курдук, саха дьоно барыта, ол иһигэр үүнэр кэнчээри ыччат үөрэнэбит, иитиллэбит.
Билиҥҥи уустук, саха норуота өлөр – тиллэр, Орто Дойдуга дьоһуннаахтык олороро-олорбото торумнанар кэмигэр улуу киһи Алексей Елисеевич Кулаковскай – Өксөкүлээх Өлөксөй үйэлэри уҥуордуур, өйү-сүрэҕи өрүкүтэр айымньыларын кэнчээри ыччаттарбытыгар дириҥник тиэрдэ сатыахтаахпыт.
Түмүктээн эттэххэ, саха литературатын төрүттээччи, туохтан да иҥнэн турбат хорсун сырыылаах айанньыт киһибит Алексей Елисеевич Кулаковскай – Өксөкүлээх Өлөксөй үтүө, сырдык аата үйэлэр тухары умнуллубатын, кэрэ айымньылара, элбэх эрэйи көрсөн хомуйбут матырыйааллара саха дьонун, ыччатын үтүөҕэ, сырдыкка үөрэтэ, иитэ турдуннар.
Неустроев Константин Константинович
Таатта улууһа, Баайаҕа нэһилиэгэ
«Көмүлүөк күлүмэ» литературнай түмсүү
Реас Кулоковскай «Олоҕу таптаа…» кэпсээнэ
«Үтүө киһи аата үйэлэргэ умнуллубат» диэн биһиги өбүгэлэрбит мээнэҕэ эппэттэр. Хас биирдии киһи үтүөнү оҥорбута, кэрэни кэрэһэлээбитэ үйэлэргэ умнуллубат, кэлэр көлүөнэ ыччакка холобур буола сылдьар. Ол курдук, биһиги улуу суруйааччыларбыт айар үлэлэрэ, айымньылара олохторун кэрэһиттэрэ буолаллар. Итинник дьонтон биирдэстэрэ, уран тыл ууһа Реас Алексеевич Кулаковскай буолар.
Саха омуга норуоппут тылынан уус — уран литэрэтиирэтин төрүттээбит Улуу убайбыт Өксөкүлээх Өлөксөй уола, туйаҕын хатарааччыта Реас Кулаковскай быйыл төрөөбүтэ 110 сылын бэлиэтээбиппит. Кини саха уус-уран литэрэтиирэтигэр айбыт айымньылара күн бүгүҥҥээҥҥэ диэри оҕо, ааҕааччы кутун — сүрүн туталлар, болҕомтотун тардаллар.
Ол курдук, мин Реас Алексеевич Кулаковскай олоҕу кырдьыктаахтык көрдөрөр «Олоҕу таптаа…» диэн кэпсээнин ырытарга сананным. Бу айымньы ааптар бэйэтин олоҕор олоҕурбут.
Кэпсээн ис хоһооно Реас Кулаковскай куоракка киирэриттэн саҕаланар. Айымньы саха литэрэтиирэтигэр драма жанрын төрүттээбит улуу киһибит Анемподист Иванович Софронов-Алампаны кытта ыкса ситимнээх. Ааптар айымньы саҕаланыытыгар айылҕаны, дьоруой ис туругун өйдөнүмтүөтүк тириэрдэр. Кэпсээҥҥэ Реас Алампа Соппуруонапка ыалдьыттыы тиийэрэ, кинини кытта алтыһара көстөр. Ааптар Алампаны олус үчүгэйдик, эйэҕэстик саныыр. Улуу суруйааччы Реас тиийэригэр, соҕотох таптала Дуня барбыт кэмэ быһылаах. Бары билэбит, Алампа Дунятын хайдахтаах курдук таптыырын. Ааптар Алампа хайдах курутуйарын истибитин суруйар.
Кэпсээн иккис аҥарыгар Реас техникумҥа үөрэнэр кэмэ көстөр, техникумҥа үөрэнэ да сылдьан, кини Алампаны умнубат. Күннээҕи түбүктэрин, сырыыларын, олохторун-дьаһахтарын кэпсэтэллэрэ. Бу кинилэр доҕордуулара күүстээҕин көрдөрөр. Оччотооҕу кэмҥэ, Анемподист Иванович Саха тыйаатырыгар үлэлиир. Кулаковскайдыын тыйаатырга сылдьан испэктээк көрөллөр. Алампа Реаска айымньыны, испэктээги хайдах сыаналыырга, ырытарга сүбэ-ама биэрэр.
Реас Кулаковскай уонна Алампа сыһыаннара кэпсээҥҥэ олус итэҕэтиилээхтик тириэрдиллибит. Алампа уонна Реас аҕата Өксөкүлээх Өлөксөй улахан доҕордуулар этэ, Реаска доҕорун Өксөкүлээҕи көрөрө буолуо дии саныыбын. Анемподист Иванович уонна Реас бэйэ — бэйэлэригэр олус эйэҕэстик сыһыаннаһаллар. Ааптар Алампаны ытыктыыра, убаастыыра көстөр. Суруйааччы Алампа тиһэх суолугар барыар диэри алтыспытын туһунан суруйар.
“Өйдөө, киһи өйө-санаата билигин ситиспититтэн хаһан даҕаны дуоһуйбат үгэстээх. Бииргэм наһааттан наһааҕа дьулуһааччы. Оннук буоламмыт үөрэх үксүүр, өй-санаа дириҥиир. Ол иһин олох тупсар, сайдар”,- диэн Алампа Реас Кулаковскайга бэйэтин санаатын этэр. Хас биирдии киһи олоҕун сыаната – бу орто дойдуга сиэрдээхтик олоруу, төрдүн-ууһун тэнитии уонна сүрэҕин баҕатынан сөбүлүүр дьыалатын, үлэтин өрө тутуу дии саныыбын.
Неустроева Галина Иннокентьевна
Таатта улууһа, Баайаҕа нэһилиэгэ
Уран тылга уһуйуллуу…
А.Е.Кулаковскай Өксөкүлээх Өлөксөй, уола Реас Алексеевич Кулаковскай туһунан Баайаҕалар бэрт үтүө өйдөбүллээхтэр. Алексей Елисеевич анаан -минээн даҕаны, Өймөкөөҥҥө айаннаан да иһэн былыргы Байаҕантай улууһун киинин.
Томтору быһа ааспат эбит. Ордук кини олоҥхоһуттары, уус тыллаах сэһэнньиттэри сэҥээрэн, хонон -өрөөн ааһарын туһунан ахтыыларга көрүөххэ сөп. Онтон Реас Алексеевич Кулаковскай Баайаҕа орто оскуолатын учууталынан үлэлээбитэ.
Иннибэр сытар”Аҕам олоҕо “ кинигэ Реас Кулаковскай аҕатын уустук дьылҕатын туһунан ымпыктаан-чымпыктаан суруйан хаалларбыт сүдү үлэтэ.
Кинигэҕэ Өксөкүлээх Өлөксөй төрдө –ууһа , олохсуйан олорбут сирэ-уота, үөлээннээхтэрэ, бииргэ төрөөбүттэрэ, кинилэр төрөппүттэрин майгылара –сигилилэрэ, тыллара — өстөрө, өйдөрө — санаалара олус истиҥник, киһи эрэ кэрэхсиэн курдук кырдьыктаахтык ойууланар.
Ааҕа олорон ордук Өксөкүлээх Өлөксөй тыл сүмэтин -сүөгэйин уус тыллаах сэһэнньиттэртэн, өрөөбөт уостаах олоҥхоһуттартан иҥэриммитин таһынан ийэлээх –аҕатыттан, чугас дьонуттан уһуйуллубутун толору итэҕэйэҕин, сөҕөҕүн.
“Холумтан” диэн тыл суолтатын бары үчүгэйдик билэбит. Бу тыл бэрт дириҥ, киэҥ өйдөбүллээх . “Холумтан” ыал, нэһилиэк, улуус ураты тэринэн олорор олоҕун укулаатын, тулалыыр эйгэҕэ тус сыһыанын, онтон тирэҕирэн сиэрин, майгытын- сигилитин, өйүн – санаатын, тылын-өһүн уратытын кэрэһэлиир.
“Аҕам олоҕо” ахтыы-сэһэҥҥэ ордук Өксөкүлээх Өлөксөй ийэлээх аҕатын, убайын Иваны, абаҕатын Быргыйы кытта бэрт кылгастык да сэһэргэспит түгэннэригэр хайдах курдук элбэх өс -хоһоонноро, норуот бэргэн этиилэрэ бэрт хомоҕойдук “киллэһик” буолан, кэпсэтии ис –хоһоонун байыталларын бэрт дьоҕус холобурдарыгар тохтоон ааһыахпыт. Бу да бэрт кыра холобурга олоҕуран, дьиэ-кэргэн олоҕун укулаата, тыла-өһө иитиигэ-үөрэтиигэ бигэ акылаат буолар диэн саарбахтаабакка этиэххэ сөп.
Настааччыйа, Дьэлиһиэй Кулаковскайдар дьиэ- кэргэн быстах да кэпсэтиилэрэ майгы-сигили маанытын, өй -санаа ырааһын, тыл – өс ылбаҕайын туоһулууллар…
Кинилэр улаxан уолларын Иваны сэниэ соҕус ыал кыыһын кэргэн ылларгын “биирдэ дьиэлэнэ -уоттана түһүөҥ, дьон тэҥэ олоруоҥ” диэн , тылларын тиэрдэн көрөллөрүн ылыммат, онуоxа ийэтэ:
-Һыллыый, аҕаҥ тылын кэчэһээри гынааxтыыгын дуу? “Кырдьаҕаһы xааһаxxа xаалаан сылдьан сүбэлэт”, диэн бука мээнэҕэ этээxтээбэтэxтэрэ буолуо… Тоxтуу түстэxпинэ диэxтиигин. Онон тугу туһаныаxxыный? “Аччыгыйыттан ачалаабыт аҕа баһын тосту олорор аналлааx, сааһыран баран санаммыт санныгар сааныгы саанар”, -диэн буолар.( А.о.8 стр).
Бу маннык наҕыл, ыллыктааx этиини толкуйдааx оҕо иһиллиирэ чахчы, оннук даа буолар, уол Биэскэлэйдэргэ кыыс көрө барарга сөбүлэһэр.
Салгыы ийэлээx аҕа, убай киһи Иван аны Өлөксөйдөрүн ыал оҥорор баҕаларын кэпсэтиилэригэр болҕомтобутун уурабыт.
-“Ойуур xарамайа олоxтооx, xаллаан көтөрө xаныылааx” диэн буолар дии…,- Настааччыйа уолугар Өлөксөйгө туһаайан этэр.
Убайа Иван Оруоһуттары кытта уруурҕаһары сөбүнэн ааҕар:
“Бэйэ оҕото саары чаккылааx… Дьадаҥыбыт. Ити биһиги мөлтөx өттүбүт. Ол эрээри төбөлөөxпүт. Күүспүт ити.”
“Баҕа баҕатыгар, чоxу чоxутугар xаныылаһара ордук буолуо эбитэ ини,”- Настааччыйа саарыыр.
Xайа үрдүгэр олорор киһи алларанан сылдьар дьону куруук таҥнары көрө олорор буолбат дуо?
Өссө салгыы бу этиитин бигэргэтэн, ураты чаҕылайдык холобурдаабыта, ийэлэрэ Настааччыйа сытыы өйүн туоһута буолар:
- Арҕаxxа утуйа сытар эҺэ үрдүнэн сүүрэкэлии сылдьар мыычаар : “Бу эһэ кыыстаннаҕына мин ойоx ылыаҕым”, — диэбитин курдук буолумуоҕуҥ.
Иван сөбүлэспэт:
“Киһи мутугунан быраҕар муҥур үйэтигэр…ат үтүөтүн миинэн, соло үрдүкүтүгэр сылдьан үйэтин моҥоотоҕуна, уол оҕо буолан төрөөбүтүн билиэхтээх.”
Кэпсэтиигэ, итинник тыл -таамаx оонньуутугар олорсо түһэн, аҕалара Дьэлиһиэй оҕонньор кыттыһар:
“Тукаам, улуу күөл уорааннаах дииллэрэ дии”…
Иван кэпсэтиигэ тус санаатын маннык чиҥэтэр:
“…баҕана үүтэ барҕалаах, кэлии үүтэ кэриҥнээх, тоһоҕо үүтэ торумнаах дииллэр”…, — боруобалыыр наадатын санатар.
Ийэтэ сөбүлэспэтэх санаатын бэрт бэргэнник өс –хоһоонунан чиҥэтэр:
…”эриэн ыт элэгэр, күөрт ыт күлүүтүгэр барыахпыт… Били торбос абааһыта кулуҥҥа чарапчыламмытын курдук буолаайабыт…”.( А.о.61 стр.)
Бу икки да түгэн Кулаковскайдар дьиэ –кэргэттэрин уус, уран тылларын-өстөрүн, үтүөкэн майгыларын толору көрдөрөр дии саныыбын. Аны Алексей Елисеевич айаҥҥа сырыттаҕына кэргэнэ, оҕолорун Лариса, Ясон ийэлэрэ Настайа ыалдьан олохтон барбыт түгэнигэр ийэтэ Настааччыйа туох баар хомолтотун, хоргутуутун, аһыныытын үгүс-элбэх лахсыыра суох, бэрт дириҥ суолталаахтык тиэрдээхтиир:
“Тоойуом, бу туох ааттаах куоска кутуругар хаппыт хабаҕы баайбыт курдук буолан хаалаахтаатыҥ?”
Уола Өлөксөй огдообо хаалан иккистээн ыал буолар сураҕын истэн, Настааччыйа эмиэ олус судургутук туох -ханнык кийиит кэлэн эрэрин чопчу быһаарар:
- “ Тукаам, орон эрэ оҥхойо, тэллэх эрэ тэһэҕэһэ диэн ылаахтаабатыҥ ини?… ол хотунуҥ үрүҥү көрбөтөx үрүмэччи, ууну булбатах ураанай курдук буолан кэлбэтэ ини?
Өлөксөй ийэтигэр чахчы “өйдөрүнэн өйдөһөн, сүрэхтэринэн сөбүлэһэн, харахтарынан хайҕаһан ханыыластыбыт” диэн, ийэтэ үөрэн саҥа аллайар:
“Ол аата, тоойуом, татыарыйбыт санаабын таҕыарыттаҕыҥ, кыараабыт көxсүбүн кэҥэттэҕиҥ дии…” …”.( А.о.99 стр.)
Аны Өлөксөй саамай биир чугас киһитэ, абаҕата Быргый Уйбаан ылыннарыылаах тыла-өһө эмиэ ураты::
-Тукаам , “сонньуйдаха сон иҥнибэт, ытаатахха ырбаахы кэҥиир диэн номоx баар этэ. “Тыыннаах хаалбыт титирик тыаны кытта доҕордоһон тыа буолар аналлаах” диэн номох эмиэ баар ээ. …”( А.о.97 стр.)
Маннык уран тыл уйатыгар уһуйуллан, уһаарыллан, саха уус- уран литературатын төрүттээччи Алексей Елисеевич Кулаковскай – Өксөкүлээх Өлөксөй айар үлэ абылаҥар ыллардаҕа…
Андросова Оксана Прокопьевна – Сандаара
Таатта улууһа, Ытык-Күөл нэһилиэгэ
Реас Кулаковскай чуумпу киэһэтэ
Айар тыл аҕата Алексей Елисеевич Кулаковскай — Ɵксɵкүлээх Ɵлɵксɵй тапталлаах уола Реас Кулаковскай аатын – суолун, улахан эрэйинэн ааспыт олоҕун торумнуур ытык киһи ыччата буоларын бигэргэтэр, хаан удьуорунан утумнуур суруйааччыны билбэт киһи суоҕа буолуо. Биир бэйэм олус ытыктыыр, сүгүрүйэр суруйааччыбын, Реас Алексеевиһи тыыннааҕар, аҕам Прокопий Харлампьевич Андросов – Дьөҥкү Сээн чугас доҕорун, эрбэллибит-сэрбэллибит кыракый кыысчаан эрдэхпинэ, хаста да көрөн ааспыт дьоллоохпун. Норуот айымньытын уус-уран литературатын жанрын байыппытын “Луҥку киэһэтэ” айымньытыгар көрөбүн.
Реас Алексеевич Кулаковскай литературнай уус-уран таһаарыытыгар хоһоонноро уонна үгэлэрэ киирбиттэр. Кинигэ “Луҥку киэһэ” диэн ааттанан, Дьокуускай куорат “Бичик” национальнай кинигэ кыһатыгар 1993 сыллаахха үс тыһыынча тирааһынан тахсыбыт. Киһи илиитигэр тутан олорорго табыгастаах дьоҕус кинигэҕэ түөрт үгэ, биир чабырҕах, отут сэттэ хоһоон киирбит. О.А.Скорикова кинигэ таһын киэргэппит. От-мас өҥүн дьүөрэлии туппута, күһүнү санатара, ааптар сиппитин-хоппутун бигэргэтэр иэйиитэ долгуннуран, долгутан ыларга дылы. Болҕомтобун чабырҕахха уонна үгэлэргэ ууран туран, сиһилии ырытарбын көҥүллээҥ.
“Кыһын” диэн ааттаах чабырҕаҕын ааҕа олорон, чабырҕахтаан киириэххин баҕараҕын. Биирдии-иккилии тыллаах, 159 устуруоканан силимнэһэн, уу сахалыы тыллаах-өстөөх, субуллан бара турар дьиктилээхэй чабырҕах буолан биэрдэ. К, Б, Х, С, Дь, бүтэй дорҕооннортон, А, Ү аһаҕас дорҕооннортон турурору аллитерациялаабыт. Дьэбидийэн, дьиэһийбэхтээн, дьиппиэрбэхтээн, дьигиһийбэхтээн (58) диэн урут сыһыат туохтуурдарынан олус да бэртээхэйдик суруйбут. Ханыы тылларынан, ол эбэтэр паараласпыт аат тыл түөртэ: көтөр-сүүрэр (55), алаас-сыһыы (55), күүһүн-уоҕун (56), көргө-көххө (59); ханыыласпыт сыһыат иккитэ: хоксук-хахсыт (56), күлүм-дьирим (55); паараласпыт туохтуур иккитэ: күндээр-сандаар (55), күлбүт-үөрбүт (56); ханыыласпыт тэҥҥэ сыһыат туохтуур түөртэ: куру-кэри (56), үөрэ-көтө (57), күлэ-сала (59), үөрэ-дьүөрэ (59); ханыыласпыт даҕааһын аат: аалай-чаалай (55) туттуллубуттар. Хоһуласпыт тэҥҥэ сыһыат туохтуур иккитэ: халла-халла (56), сырылыы-сырылыы (58). Сирэй саҥа (59) хабдьы саҥатыгар көстөр. Хатыр маҥан хаардыы түүнэн хаххаламмыт хабдьы көтөр халыҥ хаары хайҕаамахтаан хаарбах саҥанан хаһыытыы түстэ: “Хата үчүгэй, хаарыан күммэр хаарга саһан хаалыам тыыннаах”. Синонимнар бааллар: былыр, урут. Билигин ааспыт кэмнээх туохтуурдары туттубута оһуобай: бүдүүлээтэ, бүрүүкээтэ; халыҥнатта, хаадьылаата, хаайталаата (59); салыннарда, самыннарда; күрэҥсийдэ, күкээрийдэ (57). Сомоҕо домох: тыыны хаайар тымныы (58). Бу чабырҕах
Ааптар киһиэхэ баар куһаҕан өрүттэрин кыылынан, көтөрүнэн сирэйдээн, ханалытан көрдөрбүт. Түөрт хоһоон киэбинэн суруллубут кыра айымньыларын биирдии-биирдии ылан көрүөҕүҥ. Эдэр ыччакка анаабыт “Таарбаҕан муҥа” үгэтин (26) ис хоһооно бэйэ кыаҕын билиммэккэ “мин аҕай” дэнэр куһаҕаҥҥа тиэрдэрин өйдөтүү буолар. Дириҥ ис хоһоонноох үгэ 53 устуруокалаах. Ньүдьү балай, сиэри билиммэт таарбаҕан “илии таһынан илгэн кэбиһэр таастан” куттанарын билиммэккэ, Илин Сибииргэ сүүрэр атахтаахтан сүдү күүстээх курдук сананан, адьырҕа да кыыллары аанньа ахтыбат. Киһи да сонньуйар дьыалата. Күннээҕи олоххо билигин даҕаны итиниэхэ маарынныыр дьону көрүөххэ сөп. Олус сытыытытык турар кыһалҕаны таарыйбыт.
“Ааспыт астык үһү” үгэ (30) 179 устуруокалаах. Ааспыт кэми хайҕыыр, аныгы кэми сирэр дьону сирэйдээн хаххан уобараһынан көрдөрбүт. Мэник-тэник эристиин Мэкчиргэ уобараһынан эдэр ыччаты хоһуйбут. Мэкчиргэ хахханы өйдөөх дии санаан тоҥсоҕой тойон уол күүһүн сөҕөн ыйыппытын тооромос мэйиитэ суох аатырар. Хара улар уола хапкаантан харса суох куоппутун билээри сэҥээрбитин, ириҥэ табыталлаах, хара акаары буолар. Аҕата кырдьаҕаска чиэппэригэр да тиийбэтин омуннаан-төлөннөөн, харыар диэри хаххан хааһылаан кэбиһэр.
“Хаххан муҥа” (42) 21 устуруокалаах үгэҕэ кураанаҕынан куолулуур, хой баһын туойар, куһаҕан эрэ өттүн бэлииэтии көрөр, бэйэтин дэбдэтинэр киһини хаххан көтөрүнэн ойуулаабыт. Көтөрдөр мунньахтарыгар көнө сүрүннээх, үлэһит үтүөтүн хотой тойон кыылы акаарыттан атыннык ааттаабат.
22 устуруокалаах “Кэҕэ кэпсээнэ” үгэҕэ (41) холуннара сатыыр, хобу-сиби таһар дьон билигин даҕаны аҕыйаҕа суохтарын, кэҕэ көтөр чуор кэпсээнинэн көрдөрөр. Ол курдук, кэҕэ күөрэгэй эрэйдээх дуона суох ырыаһытын, тураах муҥнаах сүрэҕэ, аһыныгаһа суоҕун, киргил эрэйдээх киһиргэһин, улар охсуһуугун, элиэ этиһиигин, ымыы ымсыыгын, кукаакы хобуоччутун, хабдьы хаадьыһытын, хаххан харалҕанын аан дойдуга кэпсээн гынан тарҕатар.
Үгэлэр бүтүүлэригэр 4-5-6 устуруокалаах ааптар быһаарыыта баара, ааҕааччы ылынарыгар дэбигис өйдөнүмтүө. Устуруокалар кээмэйдэригэр тохтоотоххо, аатырбыт Иван Крылов үгэлэрэ 30,40,50. Киниэхэ тэҥнээтэххэ, Реас Кулаковскай уһун тыыннаах үгэһит эбит. Олоххо дьиҥ баары, тэгэлитэн көрдөрөр.
Айымньы уобарастары толкуйдуур сыанан аҕаабат. Суруйар-бичийэр үлэ олус илистиилээх, киһи сыратын-сылбатын ылар, сэниэтин эһэр. Ону ол диэбэккэ Реас Кулаковскай уус – уран литератураҕа кимиэллээхтик киирэн, хорсуннук суруйан, хотоойутук туттан, Таатталыы намыыннык, Амма Эбэлии намылыччы поэзия эйгэтин байыппыта. Билигин сүтэн эрэр жанр көрүҥнэриттэн үгэни, чабырҕаҕы кыайа тутан, эридьиэстээн киллэрэн-таһааран, эдэр ыччакка бэлиэ суолу-ииһи хаалларбыт.
10.06.2024. Киэһэ сэттэ чаас.
Луковцев Владислав Ильич
Таатта улууһа, Ытык-Күөл нэһилиэгэ
Олоҕу таптаа
Бириэмэ сыанабыла, билиҥҥи эдэр дьоҥҥо улааттар-улаатан иһэр, олох сүүрүгэ түргэтээн. Онон эдэр дьон олохторун сырдатаары, үтүө ахтыыларынан толороору үлэлиир, ол гынан баран инник кыһалҕатыгар сүүрэн-көтөн умнар кылгас сэмэй түгэннэри кэмнэри көрбөхтөөбөккө хаалар. Ол туһунан “Олоҕу таптаа” Реас Кулаковскай суруйбут айымньыта кэпсиир.
Жанрынан – кэпсээн форматыгар арыллар ахтылҕан буолар, онон Р.А. Кулаковскай бэйэтин олоҕун ахтыыларын арыйар — куоракка айанныырын, куорат баһаарыгар атыыһыттаабытын, аһаабытын уонна ол түгэннэр сыанабылын А. И. Софронов – Алампаны кытары кэпсэтэригэр арыйарын туһунан. Кыра оҕо олоҕун түгэннэригэр көрүллэр эпоха уларыйыыта уонна айымньы саҥаланыытыгар дөссө улаханнык арыллар. Маҥнайгы болҕомтото дьон олохторугар ууруллар, Алампа олоҕугар. Хайдах оҕо эрдэҕинээҕи базар көрбүтүн, дьон майгыларын киниэхэ. Хайдах үтүө дьону көрсүбүтүн. Историческай туруга көстөр дэриэбинэ уонна куорат тэҥнэбилигэр. Р. А. Кулаковскай куоракка тиийбитигэр биирдэ билбитэ харчы уонна ас-үөл сыанатын, базарга үтүө киһи илдьэн биэрбитигэр. Электричество киириитин дьон олоҕугар, лампа свечаны солбуйарын.
Сүрүҥүнэн ахтылҕаҥҥа, толору сыанабылы киһи сатаан туруорбат тоҕо диэтэргэ, оннук түгэҥҥэ киһи ахтыытын сыаналыыр буолаҕын. Ол гынан баран бу айымньы кэпсээн форматыгар туругурар онон чопчу толкуйу, өйдөбүлү таһаарар.
Киһи олоҕугар хас да түгэннэр тахсаллар, холобурунан А. И. Софронов көстөр айымньыга. Р. А. Кулаковскай кини дьиэтигэр, олус ыарахан кэмҥэ тиийбитэ. Кэпсээн бастакы төгүлүн бүтүүтүгэр Алампа этэр – “Дуням барбыта…”, диэн. Оннук түгэҥҥэ соҕотухсуйара көстөр, хайдах чугас дьоно көмөлөһөр кыахтара суоҕун. Р. А. Кулаковскай ол түүн кини аттытыгар сытан чуумпу баҕайытык ытыырын истэр.
Уонна айымньы бүтүүтүгэр Алампа этэр эдэр Реас Кулаковскайга – “Эн кытаат, хайыһардаа, спордунан дьарыгыр”.
Оннук түмүктээһин биир өйдөбүлү таһаарар – киһи бэйэтин олоҕун сыаналыахтаах уонна олоҕун быһаарыыларын өйдүү сылдыахтаах.
Анисимова Александра Петровна
Таатта улууһа, Даайа-Аммата нэһилиэгэ
Реас Кулаковскай айар үлэтигэр тус санааларым
Саха иккис көлүөнэ интэллигиэнсийэтин чаҕылхай бэрэстэбиитэллэриттэн биирдэстэрэ Реас Алексеевич Кулаковскай элбэх өрүттээх үлэтэ кэлэр кэнчээри ыччакка аата дорҕоонноохтук ааттанан суолтата улаатыа.
Хоһоонньут, прозаик, фольклору үөрэтээччи, аҕатын туйаҕын хатаран бэйэтин олоҕун педагогическай уонна литературнай үлэтин кытта ыкса ситимнээбитэ, үгүс өрүттээх үлэни хаалларбыта. Бэйэтин айымньыларыгар киһи айылҕаҕа араас сыһыанын, ийэ айылҕаны харыстааһын проблемалатын көтөҕөр, аныгы олох сайдыытын, үлэни-хамнаһы итэҕэтиилээхтик кэпсиир.
Кини тэттик да киэҥ далааһыннаах да айымньылара хайа да ааҕааччыга сааһыттан тутулуга суох тиийимтиэ, кэбэҕэстик өйдөнөр, судургу курдук эрээри, олус истиҥ уус-уран тыллаах-өстөөх. Дьон сыһыанын итэҕэтиилээхтик ойуулуур.
Суруйааччы биллэр айымньытынан «Аҕам олоҕо» сэһэн буолар. Манна ахтыы уонна олоххо чахчы буолбут түгэннэринэн аҕатын олоҕун, кимтэн кииннээҕин, төрүттэрин туһунан толору уобараһы арыйар.
Бу сэһэн саха норуота үөрэхтэниитигэр, омук быһыытынан тылбыт-өспүт, үтүө үгэстэрбит сурукка тиһиллэн суураллыбат суолталаныыларыгар аан бастакынан уус-уран айымньы быыһын сэгэппит, тылбыт тутулун наукаҕа киллэрэн чинчийбит Өксөкүлээх Өлөксөй – А.Е.Кулаковскай олоҕо, төрдө-ууһа суруллар.
Ааспыт үйэ 1980-1990 сылларыгар историко-библиографическай сэһэннэр хото суруллубут кэмнэрэ. Олортон биир чаҕылхайдара Реас Алексеевич төрүттэрин олоҕун, кинилэр уустук да түгэннэргэ санаа баттыгын саппаҕырдар сардаҥаларын киэр кыйдаан олоххо дьулуурдара толору суруллар. Оҕо сааһыттан дьулуурдаах, билиигэ-көрүүгэ тардыһыылаах киһини ханнык да түгэн суулларбатын, туруоруммут сыалы ситиһэн, ыарахаттартан чугуйбакка иннин диэки дьүккүөрдээхтик туруоруммут соругу ситиһэн тэйэр үтүө дьулууру көрдөрөр.
Айымньы олох былыргыттан түөрэн, төрүт түөлбэлэрэ хантан сурахтанан-ааттанан Сиэллээх нэһилиэгэ баар буолбутуттан саҕаланар.
Бу бэрт хойуу киһилээх-сүөһүлээх үрэх. Биир да баай суох, наар сылгыны, ынаҕы иитэн, бултаан олорбут дьоннордоох нэһилиэк. Саҥа сүөһү-ас тэринэн байан эрэр дьоннордоох буолан сир-уот былдьаһыыта атааннаһар кэмнэрэ эбит.
Оттон Дьиэбэгэнэ үрэхтэрэ, Амма тардыылара хайдахтаах да сут-кураан сылларга быстарбакка, от эккирэтиитигэр көспөккө аймаҕынан былыргы төрүттэринэн уруурҕаһан бэрт иллээхтик Уучай ыаллара дэнэн олорбуттар.
Сэһэни ааҕан истэх аайы саха ыалын олоҕо, ийэ-аҕа суолталара, оҕону иитиигэ көлүөнэлэр оруоллара олус истиҥник суруллар.
Ыал олоҕун укулаата истиҥэ, саха дьахтарын мындыр өйө, аҕа ыллыктаах тыла, оҕо инники олоҕун оҥостор толкуйун сирдээн, суоллаан биэриилэрэ, ол үтүөҕэ эрэ тиэрдэрэ олус истиҥник ийэлээх аҕа, аҕа уолунуун кэпсэтиилэригэр көстөр. Аҕа тыла кэс тыл буоларын ийэ оҕотугар олус ытыктабыллаахтык тиэрдэр.
Дьиэ кэргэн ыччата ыллыктаах ыырынан барыытыгар, үөрэх-билии суолтатыгар боростуой тыа ыалын өйө-санаата сөптөөҕүн таларыгар ийэ ылыннарыылаах наҕыл тыла, инникини өтө көрөр дьоҕура улаханнык суольаҕа ылыллан Төттөй үөрэххэ барыыта саха омукка барыбытыгар сүдү суолталаммытын айымньыны аахтахха өйдөнөр. Бу ыал төрөппүттэригэр улахан ытыктабыл, киэн туттуу, холобур оҥостуу үөскүүр.
Сэһэҥҥэ саха дьиэ кэргэнэ кэпсэтэр тыла-өһө, күннээҕи түбүгү быһаарыылара, инники олоҕу анаарар түгэннэрэ бука барыта ийэ олус холкутук кыччатар, атаахтатар халыыптаах саҥата бу ыал бигэ туругун, тулуурун, саха дьахтарга истиҥ сыһыанын көрдөрөр.
Дьэ маннык үтүө дьон сыдьаана буолан Алексей үөрэхтэнэн дьонун-сэргэтин туһугар бары билиитин, сатабылын ууран дьирээлэспит ыарахан эрээри суолталаах олоҕун олоччу айымньыга тиһэн Реас Алексеевич аҕатын олоҕун, үтүө аатын сахатын дьонугар уустаан-ураннаан, ураты туспа ньыманан, ахтыынан, дьиҥнээх бигэргэммит докумуоннарынан суруйан хаалларбыта.
«Аҕам олоҕо» сэһэн саха литературатын, фольклорун, тыл ураты баайын чинчийбит Алексей Елисеевич-Өксөкүлээх сырдык тыына Москва куоракка быстсбытын туһунан биллэрии кэлбитинэн түмүктэнэр. «Саха сиригэр кутурҕан этэр траурнай мунньахтар ыытыллыбыттара. Кулаковскай кэриэһигэр аналлаах «Кыым»уонна «Автономная Якутия» хаһыаттар нүөмэрдэрэ тахсыбыттара. Саха АССР правительствота поэт аатын үйэтитэргэ уурааҕы таһаарта. «Кыым» хаһыаккабэс ыйын 18 күнүгэр Былатыан Ойуунускай “Бырастыы!”диэн кутурҕаннаах суруйуутун таһаарбыта…
Саха сирин чинчиһитигэр, саха норуотун аан маҥнайгы биллэр-көстөр хоһоонньутугар, Өксөкүлээх Өлөксөйгө — бырастыы этэбит… «Бырастыы!!! Өксөкүлээх Өлөксөй кэриэһэ туоллун – айар тыл уоттаннын!!! «Тыл илбиһэ төлөннөннүн!!!» Өксөкүлээх Өлөксөйгө — бырастыы!!!
Алампа Соппуруонап “Кыым” хаһыакка ити хоһоону доҕорун кэриэһигэр бэчээттэппитэ…
Аҕам туһунан толорута суох ахтыы суруйуубун түмүктүүбүн:
Ийэ дойдуом!
Кини
Эйигин э5эрдэлээн
Туойбут дорҕооно
Үс дойду үрдүнэн
Умуллубакка-уурайбакка
Уораһыйан-дуораһыйан
Уһун олох устатыгар
Удьуор билэ дьонугар
Умуннарыа суоҕа…»
Маннык тылларынан аҕатын олоҕун, айар үлэтин туһунан сэһэнин түмүктүүр Реас Алексеевич.
Аҕалыы уол Кулаковскайдар олохторун, айар үлэлэрин ааҕан баран хайдахтаах модун санаалаах, үтүө өйдөөх, киэҥ билиилээх дьон олорон, айан-суруйан ааспыттарын саха буолан туран кэн тутта, сөҕө-махтайа хаалаҕын. Эмиэ да кыһыы-аба, эмиэ да үөрүү-сөҕүү дууһаны кууһар. Булгуруйбат улуу дьон аҕа уолугар, уол аҕатыгар истиҥ тапталлара саха норуотун иитэр-үөрэтэр ньымаларын чыпчаала, өйү-санааны сытыылыыр бигэ тирэҕэ, төрөөбүт ийэ тыл ахсаабат баайа буолан өссө да уһун сылларга ааҕылла, үөрэтиллэ, сырдыкка кэрэҕэ сирдии туруо.
2024 сыл
Харайданова Вера Гаврильевна
Таатта улууһа, Дьохсоҕон нэһилиэгэ
«Киһи доҕоро»
Реас Алексеевич Кулаковскай «Киһи доҕоро» диэн сэһэнин ааҕан баран ааҕааччы быһыытынан улахан дуоһуйууну ылбытым.
Сэһэн суруллубут тыла өһө баайа, саха олоххо туттуллар үгүс элбэх үгэстэрэ, сиэрэ-туома, булка, киһи-киһиэхэ, киһи – Айылҕаҕа, киһи – кыылга-сүөлгэ сыһыана, былыр былыргыттан киһилии киһи буолар дириҥ философскай өйдөбүлү ыйара бу суруйааччы биир тарбахха баттанар бастыҥ айымньыта буолара саарбаҕа суоҕун өйдөөтүм. Ол курдук киһини умсугутар, Аар Айылҕабытын араас кыылларын, харамайдарын дьэҥкэтик ойуулаан-дьүһүннээн, ону тэҥэ автор бэйэтин уопутунан, булчут быһыытынан билэр буолан дириҥник хорутан суруйбута ааҕарга астык.
Хайдах эрэ Улуу суруйааччылар, омук да буоллун, нуучча да буоллун бу сэһэн курдук айымньыларыгар тэҥҥэ кэккэлэһэр улахан сүдү айымньы эбит дии санаатым. Үөрэтэр-такайар, мындырдыы толкуйдатар, сүбэлиир билиҥҥи да кэмҥэ быдан актуальнай айымньы эбит. Холобур ылан көрүҥ, Джек Лондон – «Белый клык», С. Есенин «Дай-Джим на счастье лапу мне», «Му-му», «Каштанка» бары билэр сөбүлүүр айымньыларбыт. Ону тэҥэ мин бу Р. Кулаковскай «Киһи доҕоро» диэн Кэрэмэс диэн ыт туһунан сэһэнин биир кэккэҕэ ааттыыбын.
Бу айымньынан холобур туттан улаатан эрэр обургу уолаттарга кэнэҕэс булчут буолар суолларыгар, сахалыы булка сыһыаны, Байанайы кэриннэрбэт, хомоппот, оттомноохтук сыһыаннаһар бастакы үөрүйэхтэрин үөрэтиэххэ сөп эбит.
Сэһэҥҥэ элбэх мүччүргэннээх сырыы, өлөр-тиллэр икки ардынан сылдьан киһилии киһи буолуу, ыраас суобас, көнө майгы саха киһитин төрүт үгэһэ (билгэлээһин, барҕалааһын, сылыктааһын) сиэрдээх буолуута биһирэнэрэ дьэҥкэтик ойууланан суруллар. Кырачаан ыт оҕото уһуйуллан булчут ыт буолуута, ыт хаһаайыттарын киниэхэ сыһыаннара, омсолоох геройдар олоххо ханна баҕарар баар буолардарыныы бу сэһэҥҥэ эмиэ ойууланаллар. Ордук санаһыы, ымсыы, ордугурҕааһын, киһини угаайыга уга сатаан түһэрии, балыйыы… уо.д.а. түбэлтэлэр былыр да быйыл да инник майгыбыт олоххо баарын туоһулууллар.
Ону тэҥэ автор бааһырбыт бөрө, тулаайах хаалбыт тайах оҕото, сэһэн сүрүн геройа Кэрэмэс – булчут ыт ааттарыттан, кыылы-сүөлү киһититэн уобарастаан суруйбутун олус сөбүлээтим. Бу айымньыны, сэһэни бука бары ааҕаргытыгар сүбэлиибин. Элбэҕи саҥаны арыйыаххыт, сахалыы мындыр толкуйгут сайдыа, эдэр оҕолор, ыччаттар булт мындырдарыгар, киһи кыылга-сүөлгэ сиэрдээхтик сыһыаныгар үөрэниэххит дии саныыбын.
2024 сыл, бэс ыйа.