1 Звезда2 Звезды3 Звезды4 Звезды5 Звезд (Пока оценок нет)
Загрузка...
631 просмотров

Айылҕаны кытта ситимнээх Сүөдэр Арчы

Постников Федор Федорович – Арчы Сүөдэр
(20.06.1936 – 30.09.2012)

Аастыйбыт баттахтаах аҕаккам, дорообо!

Сыл-хонук субулла сүүрэрэ түргэтээн

Өйдөбүл тумуллар саппахха сүттэллэр да,

Бу баардыы өйдүүбүн ээ, хас биирдии түгэни…

…Элбэҕи да этэн сүбэлээн, арчылаан,

Айыллар аартыгым дьылҕатын түстээҥҥин,

Суруйар идэҕэ бэлэспэр силлээҥҥин:

– Ай, суруй, айхаллаа бу үтүө дойдугун! – диэн

Хаппарбар хатаабыт эбиккин кэриэскин,

Кураанах куһуурар оноҕос суолларбын

Куорсуннаан туһаайан, көннөрөн биэрбиккин…

А.Ф. Постников – Сындыыс

 

Федор Федорович Постников – Арчы Сүөдэр 1936 с. 2-с Байаҕантай нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Төрөөбүт-үөскээбит сирэ Кутаакы диэн кэрэ дьикти айылҕалаах, хатыҥ чараҥынан ханыыласпыт кэрэ дойду. Маннык өҥ эркиннээх сиргэ элбэх оҕолоох Ульяна уонна Федор Постниковтар диэн ыал олорбуттара.

Уолунаан Александр Федоровичтыын

Федор Федорович уола Александр Постников – Сындыыс суруйуутуттан: «…Кутаакы – аҕам төрөөбүт-үөскээбит көмүс ньээкэ дойдута. Манна омуннаах оҕо сааһыгар оонньообут-көрүлээбит ойуу-бичик хатыҥ чараҥнара, кылыйан кыыралдьыпппыт көнө-налыы кырдаллара, көмүс хатырыктааҕы күөйэ көтөн баспыт, күлүм-мичик күн сардаҥатын хоннорор эрэһэ долгуннааах Кутаакы эбэ барахсан – ураты да кэрэ айылҕалаах буоллаҕа!

Бу олоҥхоҕо хоһуллар үтүөкэннээх дойду көҥүл күөнүгэр, киэҥ саалыгар хаһан эрэ эһэтэ Чолбон оҕонньор туттубут туруорбах балаҕаныгар ийэлээх аҕата олохсуйан олорбуттар. Аҕам быры-бытырыыс, бииртэн-биир эт кырбас кыра оҕолордоох ыал улахан уола эбит. Онон борбуйун көтөҕүүтэ хара үлэҕэ миккиллэрин быыһыгар, айах иһин чугас эргин куруҥ тыатыгар туһахтаабыт, көтөр кынаттаах хойуутук үөскүүр күөллэригэр тиргэлээбит, күөнэҕинэн оргуйар сээннэригэр туулаабыт ахан дойдута. Улахан булка санамматар да, биирдэ эмэ аҕатыттан көҥүллэтэн ылбыт доруоп саатын дьоһуннаахтык сүгэн, кэнниттэн бытарыһан сырсар бырааттарын үүрсэ-үүрсэ, бу эҥэри кэрийтэлээбит, биэс тарбаҕын курдук билэр аҕай ыырдара…».

Федя эдьиийэ Дуня кэнниттэн төрөөбүт буолан, кыра сааһыттан үлэ диэн тугун этинэн-хаанынан билэн улааппыта. Ол да иһин буолуо, ханнык баҕарар үлэҕэ ылсыста да, хайаан да тиһэҕэр тиэрдэн баран тэйэрэ.

Оскуола аанын аан бастаан төрөөбүт түөлбэтиттэн түөрт көс кэриҥэ сиртэн кэлэн аспыта. Онтон ыла кыһынын үөрэх, билии иһин тардыһыы, сайынын, күһүнүн колхоз бүппэт үлэтигэр умса-төннө түһүү. Онно барытыгар Федя ылсара, хайҕанара. Арыый үрдүкү кылааска сылдьан, хоһоон суруйара да, кимиэхэ да көрдөрбөтө, кэпсээбэтэ. Кэлин орто оскуоланы Ытык Күөлгэ бүтэрэн баран, колхозка үлэлээбитэ. Онно сылдьан ыччаттары кытта уус-уран самодеятельноска кыттан нэһилиэктэринэн концерт көрдөрөллөрө. Ол кэмҥэ оройуонун, республика хаһыаттарыгар корреспонденциялара, хам-түм хоһоонноро бэчээттэнэллэрэ.

Федя кыра эрдэҕиттэн сүрдээх көрдөөх сытыы тыллааҕа. Сороҕор онтукатыттан сэмэлэнэн да ылара. Оннук оҕо саас ааһан иһэрэ.

Кэлин, 1957 сыллаахха университекка саха тылын салаатыгар үөрэххэ киирбитэ.

Федор Федорович кэргэнинээн Клара Степановналыын ыал буолан бараннар, төрөөбүт Таатталарыгар тахсаннар учууталлаабыттара.

Сиэнинээн Федордыын

Төрөөбүт төрүт буор тардыыта улахан. Хас эмэ уонунан сылларга төрөөбүт тыл сүмэтин үөрэтэр оҕолоругар тириэрдии элбэх сыраны-сылбаны, билиини-көрүүнү эрэйэр. Оннук да буолара чахчы. Үлэҕэ уопуттаах, кыһамньылаах киһини саҥа тутуллан бүппүт Харбалаахха үлэҕэ ыыталлар.  Онно үлэлии олорон, ыал киһи элбэх оҕолоох буолан көрдөһөн кэлэрин кытта Хара Алдан оскуолатыгар директорынан аныыллар. Туох кистэлэҥэ баарай, урукку кэмҥэ тыа сиригэр уһук оскуолаларга мал-сал, өрөмүөн үлэтэ мөлтөҕө. Онон Федор Федорович бастакы кыһалҕата кэлэр сылга оскуоланы өрөмүөннэтэн, үлэни үчүгэйдик ыытан үөрэх сылын көрсүү кыһалҕата этэ. Онон-манан сүүрэн-көтөн, кэпсэтэн үлэни былааннаахтык ыытан, оскуола малын кырааскалатан, оҥотторон саҥа үөрэх сылын үчүгэйдик көрсүбүттэрэ. Манна олохтоохтор көмөлөрө да баара. Ити курдук, сылтан сыл оскуолатын базатын хаҥатан, үөрэҕи көхтөөхтүк ылсан барбыттара. Итинник хаһан да бүппэт түбүктээх үлэттэн быыс-арыт буллар эрэ, айар үлэнэн дьарыктанара да, бэчээккэ биэрэ охсорго тиэтэйбэт этэ.

Кэлин үөрэммит оскуолатыгар үлэлии кэлэн баран, илиитин араарбакка ылсан барбыта. Бастаан оройуонугар, онтон «Бэлэм буол» («Кэскил») хаһыаттар ыытар конкурстарыгар кыттан, өрүүтүн бириэмийэҕэ тиксэр буолан барар. Аны улууһун, республика хаһыаттарыгар кэпсээннэрэ бэчээттэнэллэр. Маны таһынан «Чолбон» сурунаалга айымньылара күнү көрөллөр. Уопсайа уонтан тахса уус-уран айымньыларга ыытыллыбыт конкурстарга кыттан бастаталыыр, миэстэлэһэр. Кэпсээннэрин түмэн «Дьол үс утаҕа» диэн кинигэтэ тахсар. Онтон ыла утуу-субуу айымньылара бэчээттэнэллэр. Кэлин «Өрүс бөрөтө» диэн боччумнаах романы суруйан, чахчы кыахтааҕын, талааннааҕын көрдөрбүтэ. Автор романыгар киллэрбит геройдара, айылҕаны кытта ситимнээх, айылҕа оҕолоро буолаллар. Айылҕаны дьиҥнээх булчут киһи хараҕынан көрөн ойуулуур : «…Эбэ кыс устата сүгэн сыппыт халыҥ мууһун, хаарын үлтү күөрэлээн, үрэйэн, талбаара уҥмут үрүҥ көмүс баалыгар тыын угаары, хочолоругар халааннаан тахсан өҥсүтээри, орулуур уоҕунан, дохсун күүһүнэн төлө тэбээри иһийэн сытар. Кэм-кэрдии ыктаҕын, күн сардаҥата кутаа уотунан кытыастыыта, кытылларын хайыҥар диэри сыста тоҥмут кур мууһун тастан оргуйан бырдааттаан киирбит садырым уутугар көтөхтөрөн уорааннаахтык курулаан, лыҥкыныы, кырылыы, суугунуу тыаһаан, сыырыттан быгыахтаан, намыһах унаар хочолорун толортоон, сыыһы-буору будулутан, иннин диэки хотойо устуо. Үс-түөрт хонугунан мууһун элэгэлдьитэ туртаҥнатан, ырааһыран мэндээрийэ устан  доллоһуйуо.

Уһун кыһын устата көй салгын сардаҥаран өтүппэт гына халыҥ мууһунан хаппахтаммыт балыга, өрө тыынан, хомотугар сылаас уутугар күндүллээн тахсан ууһаары, тэнийээри, ыан искэҕин кэчигирэтиэҕэ…».

Федор Федорович бэйэтэ айылҕаҕа сылдьан бултуурун олус сөбүлүүрэ.  «Хайаан да булка сырыттахпына эрэ сынньанабын. Байанай тугу биэрбитинэн, бэрсибитинэн сылдьааччыбын. Үлүһүйэн барааччым суох. Айылҕаҕа сылдьан айымньыларбын былаанныыбын, бэлиэтэнэбин», – диэччи. Ол да иһин үгүс кэпсээннэрэ айылҕаны ойуулааһыны тула геройдара сайдаллар. «Күөл саҕатынан кэрийэ хаамабын. Эмискэ атаҕым анныттан муус маҥан куобах, тилир гына ойон тураат, күөл диэки сүүрэн быыппастар. Өстөөҕүн тыаһын иһиллээри, кулгааҕын чөрөтөн, хорус гына олоро түстэ. Тирэхпин булунан саабын туһаайан эрдэхпинэ, күөл хонноҕун диэки ойдо. Уҥа өттүбэр уу, ханна да куотар сирэ суох, утары кэлиэ турдаҕа. Куобах уу кытыытыгар тохтоото, дулҕа быыһыгар кирийдэ. Дулҕа үрдүгэр тахсан, көрөөрү моонньубун уһата-уһата кэтэһэбин. Эмискэ куобаҕым, тугу эрэ өйдөөбүттүү, дулҕа төбөтүгэр ойон таҕыста да кэннинэн былаайахтанан «тибиистээн» эрэр курдук хамсанан барда. Түүтэ сыыйа-баайа көпсөйөн туран кэлиэр диэри ол курдук өр мөҕүстэ. Мин куобах барахсан үҥкүүтүн өр көрөн турдум. Куобах ити курдук түүтүн туруораат, ууга ыстанан киирэн харбаан ньолбоппутунан барда. Уу кытыытыгар сүүрэн кэлэн көрөн турдум. Атахтарын сыысчааннара эймэҥнээн олорор. Өр гыммата, уҥуор тахсаат, ыт курдук уутун илгистэн тэбээн кэбистэ. Ким бэйэлээх миигин ууга сөтүөлэттэ диэбиттии, дулҕаҕа тахсан эргиллэн көрдө. Кыттыгаһым саатын бэлэмнии туппутунан сүүрэн адаҥхастаан кэллэ. Эттээх иэдэһигэр саатын сыһыаран кыҥаан барда.

  • Кэбис, сырыттын, олох иһин охсуһуу күүстээх да эбит! – саа уоһун аллараа баттаатым».

Үгүс кэпсээннэрэ оҕолорго ананаллар. Учуутал буоларынан кэпсээннэригэр айылҕаны харыстааһыҥҥа, тулалыыр эйгэҕэ сыһыан туһунан үөрэтэр-иитэр, сүбэлиир ис хоһоонноохтор. «Айылҕаттан кэлтэйдии куду харбыыр, ылар эрэ адьынаттанан, кини кэрэтин аҥаар кырыытыттан үлтү кэһэн, тэпсэн алдьата, кэҕиннэрэ сылдьаҥҥын, сүрэҕиҥ мууһуран, хаһан өйдөөн көрөн кэрэхсиэххиний? Көлбөҕүрбүт, өлбөөдүйбүт куттаах киһи кэрэни, кэскиллээҕи хараҕа бүрүллэн кэрэхсии көрбөт».


Суруйааччылары уонна учуонайдары кытта

Федор Федорович лаппа сааһыран баран бөдөҥ айымньыны суруйбут буолан, хас биирдии эпизодтара олоххо олус чугастар, итэҕэтиилээхтэр. Олохтон ылбыт билиитэ-көрүүтэ суруйбут айымньыларыгар көстүтэлиир. Сааһын тухары тыа сиригэр олорбут буолан, үлэҕэ-хамнаска чугас, сыһыамах, айылҕаҕа сыһыана харыстабыллаах.

«Дьол икки утаҕа» (1992 с.), оҕолорго аналлаах «Таабырын кэпсээннэр» (1995 с.), «Сардаҥа курдук ыраастык олорор» (1999 с.), «Олох иһин охсуһуу» (2001 с.), «Оборчоҕо оботторуу» (2006 с.), «Суол тоҕойугар», «Кустук» о.д.а. кинигэлэр, хомуурунньуктар автордара. «Таатта», «Кыым», «Чолбон» о.д.а. хаһыаттарга, сурунаалга 1950-с сыллартан саҕалаан суруйар общественнай корреспондент. Айымньылара «Коммунист», «Таатта» хаһыаттарга уонна республика киин бэчээтигэр тахсыбыттара.

Россия суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ. «Таатта улууһун социальнай-экономическай сайдыытыгар киллэрбит кылаатын иһин» бэлиэ хаһаайына.

Кинигэлэрэ:

ааҕыаххын сөп

Постников, Федор Федорович. Дьол икки утаҕа : сэһэн, кэпсээннэр / Федор Постников ; [ред. В. А. Тарабукин]. – Дьокуускай : Саха национальнай кинигэ изд-вота, 1992. – 142, [2] с. : ил.
ааҕыаххын сөп Постников, Федор Федорович.  Таабырын кэпсээннэр : кыра оҕолорго кэпсээннэр / Федор Постников. – Дьокуускай : Бичик, 1995. – 47, [1] с. : ил.

ааҕыаххын сөп
Сардаҥа курдук ыраастык олор : кэпсээннэр / Ф. Постников. – Ытык Күөл : [и. с.], 1999.- 126 с.

ааҕыаххын сөп
Олох иһин охсуһуу : сэһэн, кэпсээннэр / Ф. Ф. Постников – Арчы. – Дьокуускай : Бичик, 2001. – 144 с.

ааҕыаххын сөп
Оборчоҕо оборторуу :  сэһэн, кэпсээннэр. – Дьокуускай : Бичик, 2008. – 112 с.

ааҕыаххын сөп
Өрүс бөрөтө : роман / Сүөдэр Арчы. – Дьокуускай : айдам, 2009. – 360 с.

ааҕыаххын сөп
Арчы, Сүөдэр. Олоххо бэлэмнээх буол : таабырын-кэпсээннэр : орто саастаах оҕолорго / Арчы Сүөдэр ; [Н. К Сивцева, Нь. Е. Ябловская ойуулара]. – Дьокуускай : Бичик, 2012. – 59, [2] с. : ил.

Туһаныллыбыт литература:

Постников, Александр Федорович. Тааттам сайар салгына : [хоһооннор, кэпсээннэр] / Сындыыс. – Дьокуускай : Көмүөл, 2019. – 184 с.

Постников, Федор Федорович – Арчы. Өрүс бөрөтө : роман / Сүөдэр Арчы. – Дьокуускай : Сайдам, 2012. – 352 с. 

Постников, Федор Федорович – Арчы. Олох иһин охсуһуу : сэһэн, кэпсээннэр / Ф. Ф. Постников – Арчы. – Дьокуускай : Бичик, 2001. – 144 с.

 Таатта улууһа 100 сыл суруйааччы / [бырайыак авт., ред. А. Ф. Постников-Сындыыс ; хомуйан оҥордулар: П. Е. Самсонов уо. д. а. ; аан тыл М. А. Протодьяконов]. – Ытык Күөл : “Таатта” хаһыат редакцията, 2012. – 361, [1] с. : ил., портр.

Тарабукин Василий. Учуутал. Суруйааччы (Суруйааччы Ф.Ф. Постников төрөөбүтэ 70 сылыгар) // Чолбон. – 2006. – № 6. – С. 91 – 92.