«Саха литературата, төрүт үгэстэрэ” салааҕа саха тыла сайдарын туһугар киирбит туһааннаах этиилэр

Таатта улууһун  киин библиотекатыгар Олунньу 7 күнүгэр Саха суругунан литературата төрүттэммитэ 125 сылыгар аналлаах  тэрээһин  А.Е. Кулаковскай — Өксөкүлээх Өлөксөй 1900 сыллаахха Учайга суруйбут  «Байанай алгыһа» айымньыта биир силистэн тэнийэн, кэҥээн тахсан бүтүн саха литературатын ситимниир, бастакы уус-уран айымньыта буолбутун туоһулуур истиҥ көрсүһүү буолла.

Ол курдук улуу дьоммут уутуйан үөскээбит, олорон ааспыт ытык Таатта сиригэр  “Саргы дьаалы улааттын, сахалыы саҥа сатараатын, саха омук сайыннын» — диэн  араас салааларга арахсар бэрт чаҕылхай, туһалаах тэрээһин буолла.  Чахчы даҕаны хайа да омукка ийэ тыл – омугун кэскилэ буолар, ол туһугар суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, ыҥырыылах ыалдьыттар, үөрэх кыһатын үлэһиттэрэ Таатта улууһун киин библиотекатыгар «Саха литературата, төрүт үгэстэрэ» салаатыгар олохтоохтору  биир түһүлгэҕэ түмэн, ирэ-хоро кэпсэтэн, аһаҕастык санааларын истиһэн, атыстаһан, инники кэскиллэрбит тустарыгар сытыытык турар кыһалҕалары таарыйан, түмүк ылан, инникитин даҕаны түмсүүлээхтик үлэлэһэргэ туруннулар. Истиҥ көрсүһүүнү  Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ «Чолбон» сурунаал бас эрэдээктэрэ Гаврил Андросов  иилээн-саҕалаан ыытта.  Маннык суолталаах киэһэҕэ кэнчээри ыччат  төрөөбүт тылынан саҥарар эйгэтин тэнитэргэ СӨ Бырабыытылыстыбатын, СӨ култууратын уонна духуобунай сайдыытын министерствотын көрүүтүгэр уонна СӨ үөрэҕин уонна наукатын министерствотын көрүүтүгэр анаан кэлбит ыалдьыттар саҥа хайысхалары, сүрүн соруктары киллэрдилэр. Ол курдук төгүрүк остуол түмүгүнэн резолюция тиһилиннэ:

1. Үчүгэй үөрэхтээх, оскуоланы бүтэрэр үөрэнээччини харчылаах буоларын ситиһии.
2. Алампа аатынан култуураҕа Чыпчаал мэтээлин туруорсуу.
3. СӨ 2027 сылы А.Е. Кулаковскай – Өксөкүлээх Өлөксөй сылынан биллэрэргэ.
4. Таатта улууһугар тыл институтун арыйыы.
5. А.И. Софронов — Алампа аатын үйэтитэр сыалтан тэрилтэҕэ кини аатын иҥэриини ситиһии.
6. Таатта олоҥхоһуттара серия тахсарыгар үлэлэһиини, үбүлээһини ситиһии.
7. Сахалыы хаачыстыбалаах ойуулуктар элбииллэрин туһугар үбү көрүү.
8. Н.Д. Неустроев аатынан Ил Дархан эдэр суруйааччылар бириэмийэлэрин олохтуохха.
9. 2026 сылга «Чолбон” сурунаал төрүттэммитэ 100 сылын бэлиэтиир СӨ бырабыытылыстыбатын хамыһыйатын тэрийэргэ.
10. Хас биирдии олоҥхо төрөөбүтүн туһунан туоһу суруктаах буолуохтааҕын туруорсуу. Төрөөбүт сирэ уота. Айыллыбыт ийэ олоҥхоһут аата-суола ыйыллар анал сертификаттаах буоларын ситиһии.
11. 2027 сылга А.Е. Кулаковскай – Өксөкүлээх Өлөксөйгө аналлаах респ ыһыаҕын Тааттаҕа тэрийии.
12. Суруйааччы дьиҥ толкуйун арыйар сыалтан айымньы ис хоһоонун сүтэрбэтин туһугар. Киинэ уһулларыгар режиссердар, идэлээхтэри кытары сүбэлэһиилэрин ситиһии.
13. Саха айымньытыгар оҕолорбутугар холобур оҥостор, илдьэ сылдьар дьоруой баар буоларын ситиһии.
14. Таатта олоҥхоһуттара серия тахсарыгар үлэлэһиини, үбүлээһини ситиһии.
15. Олоҥхону саха тылын кытта сыһыаран предмет быһыытынан оскуола оҕолоругар туспа уруок быһыытынан үөрэтии, киллэрии.
16. Саха тылын кинигэлэригэр оҕо сааһыгар сөптөөх буоларын ситиһии.

Истиҥ көрсүһүү бастыҥ эҕэрдэттэн саҕаланна. Ол курдук, «Таатта улуууһа» МО дьаһалтатын аатыттан Макарова Ольга уонна Утум Захаров айар талба талааннарын, үлэлэрин, дьон сэҥээриитин, хайҕабылын ылан бочуоттаах наҕараада туттулар. Инниктин даҕаны төрөөбүт төрүт тыл сайдыытыгар айар үлэҕит киэҥ аартыга арыллан, үүнэ-сайда турарыгар баҕа санаа алгыһын тиэрдэбит.

Кэрэхсэбиллээх этиилэри  дьон-сэргэ астына ылынна

Кэнэҕэски ыччаппыт сайдыылаах, көмүскэллээх, ситиһиилээх буолалларыгар төрүт тылларыттан тэйбэттэрин туһугар литературабыт төрүттэммитэ 125 сылыгар анаан күүстээх сыал-сорук турда, туһааннаах этиилэр киирдилэр.

Үөрүүлээх тэрээһини эҕэрдэлээн туран Чөркөөхтөөҕү полытсыылка түмэлин дириэктэрэ Михаил Протодьяконов саҕалаата. Кини “А.И. Софронов — Алампа аатын үйэтитэр сыалтан тэрилтэҕэ кини аатын иҥэриини ситиһиэххэ” —  диэн тыл көтөхтө. “Норуотун туһугар, ийэ тыл өлбөт-сүппэт дьылҕатын туһугар элбэх үлэни таһаарбытын сыаналаан, улуу киһибит дьаныардаах үлэтин, кэскиллээх тылларын кэлэр кэнчээри ыччакка тиэрдиэх тустаахпыт” – диэн. Иккиһинэн Таатта улууһугар тыл институтун арыйыахха наадатын биллэрдэ. Бу улахан хабааннаах, сүрүн этиитин үллэстибитин, мустубут ыалдьыттар бары биир санаанан сөпсөһөн резолюцияҕа киллэрдилэр.

Истиҥ көрсүһүүгэ саха култууратын киэҥ эйгэҕэ тарҕатааччы А.Е. Кулаковскай – Өксөкүлээх Өлөксөй сиэнэ Лариса Кулаковская олус сэмэйдик, ис киирбэх бэйэтинэн санаатын аһаҕастык этиннэ.

“Оҕолорбут тоҕо сахалыы ыраастык саҥараллара аҕыйаан иһэрий?» — диэн сүрүн биричиинэтин иһитиннэрдэ.  Хомойуох иһин, күн ахсын нууччалыы саҥарар оҕо элбии турар.  Бу барыта биллэн турар дьиэ ис эйгэтиттэн тахсар. Сахалыы судургутук толкуйдаан да көрдөххө Лариса Реасовна этэрин курдук, тоҕо эрэ, сорох дьон бэйэлэрин төрөөбүт тылларыттан кыбысталлара элбээтэ. Ол иһин да буолуо, оҕолорбут төрөөбүт төрүт тылларын сэниир курдук, улахаҥҥа уурбат, кыһаллыбат буоллулар.

Киһи тус бэйэтин санаатын өрө тутар, бэйимсэх буоллаҕына, киһи киһиттэн хаалсымаары, үрдүк үөрэхтэнэн, толору кыахтаах олохтонон, үлэлээн-хамсаан, үрдүккэ тахсан,  толору хааччыллыылаах олоҕу сырсан түмүккэ ситиһэр. Бу туох да куһаҕана суох, ол эрээри кини бу түгэҥҥэ өбүгэтин кытары ситимин сүтэрэн, бэйэтин төрөөбүт тылын умнан, атын омук тылын баһыйан бардаҕына өбүгэтин ситимэ быстан, симэлийэн хааларын Лариса Реасовна тоһоҕолоон эттэ. Оччоҕо сахалыы толкуйбут, күүспүт, харысхалбыт бүтүннүү сүтэр кутталланар.  Лариса Реасовна кэпсээбитин  истэн олорооччулар сөпсөһөн, толкуйдуурбут, ырытарбыт өссө хойдубукка дылы буолла. Ол иһин, хас биирдиибит саха буоларбытынан киэҥ туттан, итэҕэлбитин, култуурабытын, баай тылбытын өрө тутан, элбэх сахалыы киинэлэри, ойуулуктары, оҕолорго аналлаах саҥа олох тэтиминэн дьоруойдары, кинигэлэри, сахалыы эйгэни күүскэ тарҕатан бэйэбит өбүгэлэрбит оонньууларын сайыннаран, бары өттүнэн тахсан, норуокка тиэрдэн, сахалыы тылбытын тус олохпутугар тэнитиэх тустаахпыт. Маны таһынан Лариса Реасовна биир боппуруоһу таарыйда. Бу оскуола кинигэлэрин сорудахтара буолла.

«Оскуолаҕа саҥа киирбит оҕолор кинигэлэрин тоҕо наһаа уустугурдалларый? холобура саха тылын кинигэтин сорудахтара кэлин олус ыараата, оннооҕор улахан киһи ыарырҕатар буолла. Ол иһин да буолуо, оҕолорбут саха тылын олох уустугурдан, сылайар эрэ туһунан санаан, кэлин олох даҕаны оҥоро сатаан, сапсыйан кэбиһэллэр. Оскуола үөрэнээччилэригэр ыарахан сорудахтаах, табыгаһа суох кинигэлэр таҕыстылар. Төһө да сайдыбыппыт иһин оскуола бырагырааматын оҕо сааһынан тутустахха сатанар, сүрүннээн кыра кылаас үөрэнээччилэригэр сөптөөх кинигэни таһаарыахха, учууталлары кытары тэҥҥэ үлэлэһиэххэ, оҕолору саха тылыттан тэйитимиэххэ. Маны таһынан киирии тыллары аһары сахатыппакка, норуоту тэйиппэккэ үлэлэһиэххэ» — диэн, сөптөөх кыһалҕалары  таарыйда. Чахчы оннук, мин бэйэм төрөппүт буоларым быһыытынан эмиэ сөпсөһөбүн. Билигин уруок ааҕыыта буолла даҕаны, төрөппүтэ суох оҥоруу олох кыаллыбат.  Оҕо кинигэҕэ бэриллибит сорудахтары кыайан соҕотоҕун олорон оҥорор кыаҕа суох. Оннооҕор 7-8 кылаас үөрэнээччилэрэ төрөппүттэрин сураһаллар. Онон саха тылын үөрэтэр кинигэбит учууталларга, үөрэнээччилэргэ сөптөөх буолан тахсарын эрэнэ күүтэбит.

Төрүт култуурабыт , ийэ тылбыт биһиэхэ куппут-сүрбүт, уйулҕабыт, ис күүһэ толору арылларыгар, бөҕөргүүрүгэр, сайдарыгар сүҥкэн суолталаах буоларын  Сайа – Наталья Михалева олус үчүгэйдик сааһылаан кэпсээтэ.

Наталья  Михалева – бэйиэт , прозаик, суруналыыс. Cаха Өрөспүүбүлүкэтин суруйааччыларын Сойууһун уонна суруйааччылар Норуоттар икки ардыларынааҕы сообществоларын чилиэнэ, Россия суруналыыстарын Сойууһун чилиэнэ.

«Бүгүҥҥү күн мин саныахпар улуу Өксөкүлээх этиитигэр сөп түбэһэрдии саҕаланна. Кини этэрин курдук «хабараан тымныы биһигини хаарайан, хаарайан хадаар хааннаах, хабараан быһыылаах…”  — диэн эппитин бары билэбит бу омук эрэ дьылҕатын туһунан буолбакка, кини этиитэ биһиги тылбыт дьылҕатын кытары олох ыкса ситимнээх эбит. Саха омуга олоҕугар туоҕу көрсүбүтэ, түспүтэ, тахсыбыта, кыайбыта, өрөгөйдөөбүтэ эбэтэр самныбыта барыта тылын үрдүнэн көстөр. Бу олох тыала, буурҕата барыта биһиги тылбытын  ыһан эбэтэр хомуйан, эбэтэр өрө көтүтэн, эбэтэр олох даҕаны аллаараа түһэрэн кэлбит курдук. Бу ааспыт үйэ үүнүүтүгэр суруллубут «Ойуун түүлэ» буолар, онтон билигин Алампа барахсан “Үөрэх тарҕаммыта наһаа да үчүгэй, күн уотун курдук уонна тылбыт күөх сирэм курдук чэлгийэн тахсан иһэр биһиги тылбыт эмиэ бу улахан омук улуу тыына кэлэн хабардаан кэбиһэн, кыайан үүммэт, кэхтибэт буолла” —  диэбитэ. Ол курдук кини  ийэ тылбытын кытары тэҥинэн, биһиги олус үчүгэй нуучча тылын билэн, сайдан баран иһэрбит тылбытын кэҕиҥнэрэр атын өрүттээҕин ыйан биэрбитэ. 30-сыллардааҕы  хаһыаттарын арыйан аахпыккыт буолуо, манна киирии тыл олоҕо уларыйбакка киирбитэ көстөр.  Бу кытаанах тутуу- хабыы, хааннаах репрессия буола турдаҕына, тылбыт эмиэ куттанан ханна эрэ олох мускуллан, өлөргө-сүтэргэ кутталламмыта эрээри, 60 сылларга сөптөөх Министр кэлэн киирии тыллары сахатытан, сөптөөхтүк ылынан, норуот эмиэ ылыммыта биллэр,  ону билигин махталынан ахтабыт».

Маны тэҥэ Наталья Михалева Лариса Реасовна оскуола кинигэтин эппит этиитигэр толору сөпсөстө.

«Алын кылаас үөрэнээччилэрэ чуопчаарыччы үчүгэйдик саҥарар-иҥэрэр кинигэлэрэ тахсыахтаах, ону иитэн-үөрэтэн таһаарыахтаахпыт. Кырачаан оҕолорго тыл чааһын, этии тутулун үөрэтии арыый сыыһа хардыы буолар. Бу А.И.Софронов “Дьүһүн кубулуйумтуо” Үтүө майгын – көтөр кынатыҥ»-  диэн кэпсээнин кытары өссө биирдэ дьүһүн кубулунаммыт саҥа ньымалары толкуйдааммыт, кини ньымаларынан киирсиэххэ, оҥоһуу өй, искусственнай интеллект туһунан кэпсээбиттэрин бары биир сомоҕо буолан, өрө тутан сахалыы саҥаны киллэрэн, искусственнай интеллекпытын байыттахпытына оҕолорбут уу сахалыы кэпсэтэллэрэ биллэ эбиллэ туруо этэ. Бу манна “Барҕарыы” фонда Матвей Евсеев арктик капитал буолан үбүлээһини көрөн “Ай-Куо” —  диэн саха өйүнэн, аныгы олох ирдэбилинэн  айыллан тахсан эрэр. Холобура мин бэйэм саҥабынан эмиэ саҥарыан сөп. Онон бу олус элбэх кыһалҕаны, үлэни көрсөн турар».

Саха литэрэтиирэтин устуоруйатын, Алампа айар үлэтин, саха дырааматын уонна тыйаатырын чинчийэр учуонайа – Валентина Семенова эмиэ олус сөптөөх, туһааннаах этиилэри киллэрдэ.

«А.Е. Кулаковскай литературабытын төрүттээччи, айар тыл аҕата буоларынан 2027 сылы  А.Е. Кулаковскай – Өксөкүлээх Өлөксөй сылынан биллэриэххэ, ону тэҥэ Тааттаҕа А.Е. Кулаковскай – Өксөкүлээх Өлөксөйгө аналлаах республиканскай таһымнаах ыһыаҕы тэрийиэххэ”.  Иккиһинэн олохтоох түмэллэрин сөргүтэргэ, тэнитэргэ улуу дьоммут малларын хомуйан, биэрэр дьонтон ылан биир сиргэ түмүөххэ. Үсүһүнэн суруйааччыларбыт тустарынан уус-уран киинэ тахсара буоллар”- диэн баҕа санаатын эттэ.

М.К. Аммосов аатынан ХИФУ РФ ХИНТуоКИ дириэктэрин наукаҕа солбуйааччы, доцент, филология наукатын кандидата, Уус Тааттаттан төрүттээх литературовед Матрена Попова суруйааччы дьиҥ толкуйун арыйар сыалтан айымньы ис хоһоонун сүтэрбэтин туһугар киинэ уһулларыгар режиссердар, идэлээхтэри кытары сүбэлэһиилэрин ситиһэргэ этии киллэрдэ уонна  Н.Д. Неустроев туһунан олус үчүгэй монография тахсарыгар үп көрүллэрэ буоллар, киһи холбоһуктаах үлэни түмэн, оҥорон таһаарыан сөптөөҕүн биллэрдэ. Үсүһүнэн «Норуот күүһэ, көмүөл күүһэ» —  диэн туран “Кыым”хаһыат салҕыы тахсарын туһугар барыбыт кыһалҕата буолуохтааҕын эттэ. «Бу боппуруоһу бары бииргэ түмсэн, быһааран, Бырабыытылыстыба эбии үбүлээһини көрөрүн ситиһиэхтээхпит» – диэн ыҥырда.

Белолюбская Варвара ХИФУ профессора.

«Тыл эйгэтин үөскэтиэххэ, төрөөбүт тылбытын, айымньыбытын, таһаарыахха, сайыннарыахха.  Оҕолорго сөптөөх аймньынылары элбэхтэ аахтарын, уобарастары көрдөрөн, билиһиннэрэн, суруйааччыны сырдатан, олоҕу торумнуурун тиэрдиэххэ, билиһиннэриэххэ. Оччоҕо оҕолорбут олохторугар да туһаныахтара, олохторо сайдан, өйдөрө кэҥээн, бэйэтин норуотун  туһугар туһалаах буоларга дьулуҺуохтара. Ситим төрдүн олохтоон, биир суолу быспакка, кэспэккэ баай ийэ тылбытын илдьэ сылдьыаххайыҥ.  Саха буоларбытын умнубакка, кыраттан үөрэн, сахалыы толкуйу өрө тутан, сэмэйдик, кэрэтик киһи киһитэ буолан, тулалыыр эйгэбитин харыстаан, олоҕу таптаан, сыаналаан, өбүгэлэрбитин, төрүччүбүтүн үөрэтэн бу дьоро киэһэҕэ киирбит этиилэр олоххо киирэрин туһугар ылсан,  бары кыһаллыахпыт турдаҕа» — диэн бэрт сэмэйдик, кэрэтик түмүктээтэ.

Салҕыы эдэр кэскиллээх үлэһит  Иван Степанов  — микрополис бырайыак биир бастыҥ көҕүлээччитэ оҕо төрөөбүт тылынан саныыр санаатын, тугу билбитин-көрбүтүн сааһылаан кэпсиир үөрүйэҕин сайыннарарга, тылы дириҥник билэригэр,  суруйааччылары холкутук билэригэр, интэриэһиргээбит ыйытыгын толору ыларыгар туһуламмыт, ону тэҥэ күннээҕи олоххо сахалыы ыраастык, табатык кэпсэтэригэр, саҥарарыгар анаммыт олох хаамыытын кытары тэҥҥэ,  аныгы технологияны төрөөбүт тылбытын кытары ситимнээн, искусственнай интеллекты сайыннарыахха наадатын туһунан сырдатта. Бу бырайыак улахан сыралаах үлэттэн турарын,  олоххо, үлэҕэ, үөрэххэ инникитин туттуохпутун сөбүн кэпсээтэ.  Холобура “Ай-Куо”  көмөтүнэн ситэри тахсыбатах матырыйаалы бэйэтэ хомуйан, сааһылаан, ситэрэн-хоторон  таһаарыан сөптөөҕүн иһитиннэрдэ.

Түмүккэ «Өбүгэлэрбит үгэстэрин, сүрүн өйдөбүллэрин бэлиэтээн, эдэр ыччакка тиэрдиэххэ.  Саха буолан сандааран, киһи буолан килбэйэн төрүт тылбытын, өбүгэбитин үөрэтэн, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ сөптөөхтүк тиэрдиэх тустаахпыт, оччоҕо инникилээх буолабыт.  Иккиһинэн Олохтоох матырыйаалы хомуйууга Таатта улууһун хас биирдии баай уопуттаах, киэҥ билиилээх дьоммутун өрө тутан, түөлбэ уус уран айымньытыгар болҕомто ууруохха.  Үсүһүнэн норуот ырыатын-тойугун, үҥкүүтүн хаамыытын  үөрэтиэххэ, тэнитиэххэ. Төрүт култуураҕа оҕолорбутун сыһыарыахха, үөрэтиэххэ оччоҕо саха тылбыт инникитэ симэлийэн, сүтэн, эстэн бириэ суоҕа турдаҕа» — диэн биир санаалаах үөрэн-көтөн тарҕастыбыт.

        Галина Павлова, «Туллукчаан» оҕо библиотекатын библиотекара