Загрузка...Дьиэ кэргэн туһунан хоһооннор
Айылҕаана
Ааҕар дьиэ
Ааҕар дьиэ киэҥ аанын тэлэйэ
Дьиктилээх эйгэҕэ көтүтэр.
Күннэтэ саҥаны билэргэ
Кинигэ доҕоруҥ ыҥырар.
Ааҕаары бу дьиэҕэ кэлэргэр
Киирэргин кэтэһэр курдуктар,
Улахан суруксут убайдар
Олоҥхо олоҕор тиэрдэллэр.
Ураннык айар дьон, сээркээннэр
Олоххо билиини биэрэллэр.
Сыл-хонук курдарбыт ахтыылар
Дьиҥнээҕи сааһылаан кэпсииллэр.
Савва Тарасов
Тыа ыалыгар
Тыа ыала…
Тыаһа суох иһийэммин
ат эккирэтэр
Ааттаах хосторун кэрийэбин.
Устунан, улам-улам ирэммин,
дьиэ иччитэ
Аарыма кырдьаҕастыын кэпсэтэбин.
Олорбута,Орто дойдуттан тэйбиттии,
суос-соҕотоҕун…
Ону-маны хардарар быһыта.
Улахан кэрэхсэтэрэ суохпун диэбиттии,
табаҕын тобоҕун
Хаста да эҕирийэ тыыммыта.
Салҕаммын,
Саҥата суох көрбүтүм кэриччи
көстүүнэй эркиннэрин…
Хаартыскалар – эргэлээр-эргэлэр… бааллар
саҥалар…
Биир эркиҥҥэ олортон тэйиччи –
Грамоталар кэккэлэрэ…
Хас биирдиилэрэ хатыламмат куолаһынан
саҥараллар.
Саҥараллар
Саҥата суох хаһаайыннарын оннугар
кимнэрин-туохтарын,
Ханнык күннэр, хайа дьыллар туоһулара
буолалларын,
Ханнык кураан уот сутун ортотугар
кыайыыны аҕалтарын…
Кылаабынай командующай долгутар
махталларын…
Ырааппакка,
Ыйыппакка, чуумпураммын тураммын
биллим бэртик
Бу оҕонньор миинэн ааспыт уот буурҕаларын.
Баҕардым – кистээбэппин – субу кини
буоламмын
эр бэрдэ дэтэрдик
Олох үрдүк мындаатын тэһиинин
ыытымыахпын.
…Ыал аайытын
Мин өрүү эркиннэри кэрийэммин
чуумпурарбын
таптыыбын.
Билэ сатыыр курдукпун мин кимиэхэ
киирбиппин.
Сороҕор санааам көнөн, үөрэммин,
өр чаардыыбын,
Тахсабын ардыгар мин, киирбиппин
кэмсинэммин.
Иван Горнай
Саҥа ыал
1
Сайылык баай хатыҥар
Салама ыйыырбыт,
Сайыҥҥы түүн барыгар
Чараҥы таптыырбыт.
Саһарбыт сэбирдэххэ
Самыыртан, тыалтан диэн…
Саһарбыт, сэрэйдэххэ,
Ким эрэ күлүө диэн.
Саһарбыт сэбирдэххэ…
Сайыммыт кэмчитиэн:
Саһарбыт сэбирдэхтэр
Түһэллэр дии бэлиэр.
Саһаллар көмүс күннэр –
Саспаппыт биһиги,
Самыырдар да түстүннэр –
Саспаппыт билигин.
Былыргылыы ыал буолар
Быһаарыы кэрэтэ!..
Быһыыта, кини туолар
Кэмэ да кэлбитэ.
Билсибиппит биһиэнэ
Бэлиэр сылын ааспыт,
Бэртээхэй саҥа дьиэнэн
Киэргэммит алааспыт.
Уруу буолуон иннинэ
Ол дьиэҕэ кэлэммит,
Уруу дьонун иннинэн
Сиэттиһэн киирэммит,
Саргыбыт төрүөтүгэр
Саҥа ыал – биһиги
Саҥа дьиэ өһүөтүгэр
Ыйыахпыт биһиги.
Кэргэн буолан таптаһар
Килбик сылаас үөрүү
Кэхтибэтин туһугар –
Кэрэ буолуом өрүү!
Күндү сирим тулабар,
Күнүн ахсын көбүү,
Көҕөрөрүн туһугар
Көмө буолуом өрүү!
Мин хомойон ытыаҕым,
Мин таптаан иэйиэҕим,
Мин өлүүттэн быыһыаҕым –
Мин, ийэ, ол иэһим!
Мария Алексеева – Арылы Дуйдаах
Саҥа ыалга
Сиргэ түспүт сэрэбиэй,
Окко түспүт оҥоһуу –
Сааскы, сырдык, сибэтиэй
Күҥҥэ тиксэн холбоһуу.
Дьылҕа тойон сүктэриэ
Суоруллубут соругу,
Саҥа олох бэлэхтиэ
Таптыыр дьолу толору.
Икки сүрэх битийиэ
Дьол утаҕын сомсоору,
Икки өрүс силбэһиэ
Байҕал буола сотору.
Аалай баарыс тиириллиэ
Сайа охсор тыал хоту,
Таптал Аала тиксэриэ
Кытыл диэки ыал дьону.
Иэйэхсиккит сипсийиэ
Хомуһуннаах хоһоону,
Айыыһыккыт күндүлүө
Умсулҕаннаах чороону.
Кэрэ кэскил кэтэһиэ
Күөх кырыстаах кытылга,
Уйгу-быйаҥ тосхойуо
Аргыстаһар сылларга.
Сергей Егоров
Саха ыала
Сайдам мааны саха ыалын
Тэйэ сылдьан ахтан-санааан,
Тэһийбэккэ ыллаан-туойан
Ахтылҕаммын таһаарабын.
Саха ыала, Саха ыала
Айах тутар ыалдьытымсах
Дьэдьэн суорат, күөрчэх сүөгэй
Остуолугар өрүү дэлэй.
Ааһар олоҕум устата
Миигин ыҥырар уоскута
Саха ыалын итии чэйэ
Саҥа буспут алаадьыта.
Саха ыалын сылаас дьиэтэ
Үөрэр-көтөр хоноһоҕо
Саха тылын минньигэһин
Манна сылдьан билэҕин.
Борис Павлов
Күөх унаар буруолаах ыаллар
Дойдум чэбдик сарсыарданы
Былаат курдук бааммыт,
Бэҕэһээҥҥи сэлэһиибит
Хаар анныгар хаалбыт.
Сөҕүрүйбэт сүлбэ курдук
Ыраас иэйии түмсүбүт,
Онтон буолуо дойдум
миэнэ
Өссө ордук тупсубут.
Кэккэлээбит бу дьиэлэр
Төлкөлөөбүт түөлбэ диэннэр,
Күлбүт-үөрбүт сонноох
дьоннор
Хас биирдиилэрэ дьоһун
дьоллор.
Саадьаҕай ынахтар,
Адаархай талахтар,
Киирэр-тахсар саҕахтар,
Алаадьылаах аймахтар:
Дьиҥэр, саха киһитэ
маны эрэ ахтар.
Үүт бүтэй күрүө,
Үрэҕи туоратар муоста,
Дьиҥэр, дууһа муунтуйар
Маны эрэ суохтаан.
Туох диэхпиний,
тугу этиэхпиний?
Олоххо бааллар араас
суоллар…
Эн биһи кыттыгастаах
баҕабыт туоллар.
Биэрэккэ киирэбин,
эрдинэн эрэбин,
Дойдум хааллар
хаалар.
Далбаатыыбын,
Хаһыытыы сатыыбын
Эйигин таарыйбатыннар
хаҕыс тыаллар!
Ханнык да халааннар
кыайан ылбатыннар!
Өссө биирдэ ахтан
эргиллиэхпэр диэри
Этэҥҥэ олоруҥ, күөх унаар
буруолаах ыаллар!
Ыал туһунан бэргэн этиилэр
- Киһи айылҕа да айбытынан, олох да сиэринэн биир сүдү анала — ыал буолуу. Кыыс дьоло — оҕолонуу. Ийэ — улуу чиэс! Уол оҕо дьоло — aҕa буолуу. Кыыс оҕо — омук кэскилэ. Кинини харах харатын курдук харыстыахха!
- Оҕоҕо төрөппүт ийэ эмнэрбит үүтун, биэбэйдээбит биэбэйин, таптаабыт тапталын киһи кыайан сыаналыар сатаммат. Суорун Омоллоон
- Оҕоломмотох ыал дьиэтэ
Тыла суох чуораан кэриэтэ:
Ким да кинини чугдаарпат,
Үөрдүбэт-көтүппэт, чаҕаарпат. Семен Данилов
- Киһи саҕаланар бэйэтин дьиҥ олоҕуттан, саҕаланар дьиэ кэргэниттэн. Олоххор сыалгын-соруккун ситиспэтэх буоллаххына, эн уопсастыбаҕа да, дьиэ кэргэҥҥэр да туһаны оҥорботуҥ. Онон эн санааҥ быһаҕас. Оттон киһи санаатынан дуоһуйа сылдьыахтаах.
- Истиҥ тапталынан, аналынан үөскээбит oҕo дьоллоох буолар. Ийэлээх aҕa хардарыта сыһыаннарыттан, олох олороллоруттан, оннооҕор ханнык тэрилтэҕэ үлэлииллэриттэн oҕo туруга, уйулҕата иитиллэн, баайыллан түһэр.Эдьиий Дора
- Оҕо син үүнээйи кэриэтэ эбээт. Киһи кэрэхсии көрөр буола силигилии чэчирээһинэ, эбэтэр буортутуйан, тоһута хатан сир бөҕө буолуута бүөбэйдээччититтэн тутулуктаах. Ол тэҥэ оҕо туох-ханнык иитиини ылара төрөппүтүттэн. Анна Вармамова-Айысхаана
- Ийэни, аҕаны бүөбэйдиир,
Көрөр-истэр, харайар —
Oҕo ытык иэһэ эрэ буолбатах,
Оҕо — дьоло!.. Семен Маисов
- Бигэ туруктаах, чэбдик олохтоох, айыы сиэрдээх дьиэ кэргэн – омук кэскилэ.
- Дьиэ кэргэн – общество туллаҥнаабат тулааһына.
- Дьиэ-кэргэн уйгута – норуот барҕарыыта.
- Дьиэ кэргэн – олохпут кэскилэ.
- Омук көмүскэлэ, эрэлэ –дьиэ кэргэн.
- Ыал – төрүт тэрилтэ.
- Ыал – олохпут төрдө.
- Үс саханы үөскэтиҥ, төрүт саханы төрүттээҥ.
- Дьиэ кэргэн – норуот кэскилэ.
- Дьиэ кэргэн – оҕо туруктаах уйулҕатын биһигэ.
- Ыал – омук төрдө, төрүт силиһэ.
- Дьиэ кэргэн тыына оҕоҕо бэриллэр.
- Омукпутун тыынныыр, кэскилбитин түстүүр – дьиэ кэргэн.
- Олох төрдө – дьиэ кэргэн.
- Дьахтар, ийэ – ыал тэбэр сүрэҕэ.
- Ыал буолуу, кэскил тэринии – сиргэ кэлбит ытык иэс.
Кэргэн, уруу, эр киһи, дьахтар, оҕо туһунан өс хоһоонноро
Киэҥ аймахтаах, кэтит уруулаах.
Дьахтар уруута амарах, эр киһи уруута таһарах.
Хаан биир, хармаан атын.
Эн хараххар ким да үүт ыгыа суоҕа.
Хаан-урууну өрүс да уутунан сууйуллубат.
Хаан хаанын түһэн биэрбэт.
Уруу ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй.
Тиллэһэ тиэргэн, булкуһа буруо.
Көмүскэллээх санаалаах күбэй хотун ийэ.
Киһи, сиргэ төрөөн, икки эрэ киһини “ийэ”, “аҕа” диир.
Cүрэх сүрэххэ дылы, быар быарга дылы.
Оҕо — киһи дьоло, эрэлэ.
Оҕо — киһи инники кэскилэ.
Өтөх төҥүргэстээх, уот кыымнаах.
Үтүө киһи үөлэһэ кыымнаах, өтөҕө төҥүргэстээх.
Сордоҥ өллөҕүнэ, тииһэ хаалар.
Оҕолоох ыалтан оннооҕор уот иччитэ үөрэр.
Хаан хаалбат, көлүөнэ көппөт.
Уол оҕо төрүөтэҕинэ суор үөрэр, кыыс оҕо төрүөтэҕинэ ыт үөрэр.
Төлкөҕүн төрүөх ыччаккыттан ыйыт, кэскилгин кэнчээри оҕоҕуттан көрүн.
Төрөтөр оҕоҥ уйалаах-биһиктээх буолуох тустаах.
Ийэ-аҕа санаата — оҕоҕо, оҕо санаата — тааска.
Уруу уот биистээх.
Ийэ, оҕо туһунан таабырыннар
Күн сиригэр туохтан да күндү туох баарый? (Ийэ)
Илиитинэн туппат, быһаҕынан быспат да сиир.
Туохха да уурбат, быһаҕынан да быспат, хамыйаҕынан да баспат, илиитинэн да туппат, аһыырын эрэ аһыыр баар үһү (Оҕо эмиий эмэрэ).
Аһыыр-аһыыр үһү да, хантан кэлэрин билбэт үһү.
Туппутун ыһыктыбат Тойбохоон бухатыыр баар үһү.
Буруйум суох да, кэлгийэллэр диир баар үһү.
Күннээҕэр күндү, ыйдааҕар ыраас баар үһү (Кыһыл оҕо)
Одун хаантан оҥоһуулаах окуо-токуо (оҥоот-чоҥоот мас) баар үһү.
Тоҕус киһи үйэтин тухары баран иһэр токуон мас баар үһү (биһик)
Дьиэ иһигэр дьиэлээх ыраахтааҕы (тойон, хотун) баар үһү.
Ииччик-бааччык иһигэр иэйэр-туойар баар үһү (биһиктээх оҕо)
Тоҕус ый хараҥа хаайыыга сыппыт, биир сыл кэлгиллэн түрмэҕэ сүппүт, биир сыл сирин сиппийбит баар үһү.
Алтан харчы аалыыта биллибэт үһү.
Сарсыарда олорор, күнүс сүүрэр, киэһэ тайахтанар баар үһү.
Сарсыарда түөрт атахтаах, күнүс икки атахтаах, киэһэ үс атахтаах баар үһү (киһи улаатара).
Дьиэ кэргэн халандаара
Кулун тутар бастакы өрөбүлүгэр Арассыыйаҕа Эбэлэр күннэрэ бэлиэтэнэр.
Саха сиригэр Аҕа күнэ муус устар маҥнайгы өрөбүлүгэр 1999 сыллаахтан бэлиэтэнэр.
Ил Дархан Егор Борисов Уол оҕо күнүн олохтуур туһунан 1720 №-дээх уурааҕа таҕыста. Бэлиэ күн муус устар иккис баскыһыанньатыгар бэлиэтэниэҕэ.
Ыам ыйын иккис өрөбүлүгэр Аан дойдутааҕы Ийэ күнэ бэлиэтэнэр.
Ыам ыйын 15 күнүгэр Аан дойдутааҕы дьиэ кэргэн күнэ.
Бэс ыйын 1 -кы күнэ Аан дойдутааҕы оҕо көмүскэлин күнэ.
От ыйын 8 күнэ Арассыыйаҕа таптал, дьиэ кэргэн уонна бэриниилээх буолуу күнэ.
Алтынньы 1-кы күнүгэр аан дойду үрдүнэн Аҕам саастаах дьон күнэ.
Алтынньы 11 күнүгэр аан дойду үрдүнэн Кыыс оҕо күнэ бэлиэтэнэр.
СӨ бэрэсидьиэнин 1993 сыл балаҕан ыйын 2 күнүнээҕи ыйааҕынан, Ийэ күнэ сыл аайы алтынньы ый үһүс баскыһыанньатыгар бэлиэтэнэр.
Алтынньы ый үһүс өрөбүлүгэр Арассыыйаҕа Аҕа күнэ бэлиэтэнэр.
Алтынньы 28 күнүгэр эбэлэр уонна эһэлэр күннэрэ.
Ийэ күнэ Арассыыйаҕа сэтинньи ый бүтэһик баскыһыанньатыгар бэлиэтэнэр. Арассыыйа бэрэсидьиэнин ыйааҕынан 1998 сыллаахха тохсунньу 30 күнүгэр олохтоммута.
Дьиэ кэргэн туһунан кинигэ быыстапкаларын ааттара
- Кинигэ — дьиэ кэргэн доҕоро.
- Кинигэни ааҕыы дьиэ кэргэнтэн саҕаланар.
- Дьиэ кэргэнинэн ааҕабыт.
- Дьиэ кэргэн — оҕо сайдар тирэҕэ.
- Таптал биһигэ — дьиэ кэргэн.
- Кинигэ доҕордоох дьиэ кэргэн.
- Дьиэ кэргэнинэн ааҕыы — сайдыыга тирэх.
- Дьиэ кэргэн — дьол уйата.
- Герой ийэлэр.
- Ийэм, аҕам уонна мин — ааҕар дьиэ кэргэн.
- Дьиэ кэргэн — олох төрдө.
- Дьиэ кэргэн — ийэ тыл биһигэ.
- Дьиэ кэргэн — биир сомоҕо.
- Дьиэ кэргэн көмүс биһигим.
- Бэргэн этиилэр / [хомуйан оҥордо : К. Б. Ксенофонтова]. – Дьокуускай : Бичик, 2015. – 64 с.
- Саха өһүн хоһоонноро / [сост. Н. В. Емельянов ; вступ. ст. Л. М.Готовцева, С. Д. Мухоплева]. — 2-е изд., перераб. — Якутск : Бичик, 2017. — 256 с.
- Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И. К. Попов. — 2-с таһаарыы, уларыйыылаах. — Дьокуускай : Айар, 2021. — 128 с.
Матырыйаалы таҥан бэлэмнээтэ С.С. Климова , МБО библиотекара