Туут (тириилээх) хайыһар. Бу көннөрү мас хайыһар, ол эрээри аллараа өттүгэр маас сотуллубат, ол оннугар араас кытаанах түүлээх кыыл тириитинэн бүрүллэр. Быраабыла курдук, онуоха сылгы, тайах уонна таба тириитэ туһаныллар. Маннык хайыһарынан хаар устун балайда түргэнник айанныырга туруктаах буолары хааччыйар. Кини балайда ыарахан ыйааһыннаах уонна сөптөөх көрүүнү-харайыыны эрэйэр.

Куртуйах суола дьиэ кууруссатын суолугар маарынныыр. Тыҥырахтара уһун, кытаанах буоланнар, суоллара уһуктаах. Суолун кээмэйэ 6,5×7,5 см, кэнники тарбаҕа тилэҕиттэн 2 см тахса сылдьар. Хаамыытын уһуна 16 см.

Тиргэ. Саа дэлэйэ илигинэ куһу күһүн, күөх дабыдал буола улааппытын кэннэ тиргэнэн бултууллара. Тиргэни кус тахсан аһыыр сиригэр иитэллэр.

Тиргэ оҥоһуутугар, бастатан туран, талахтан 1 м курдук уһуннаах намыһах араама оҥоһуллар. Ортотугар 20-чэ см курдук аһаҕас аан хааллараллар. Уонна хаалбытын уу көтөрө ааспатын курдук кириэстии талаҕынан бүрүйэллэр. Тиргэ ааныгар туһах баайаллар, икки өттүн отунан-маһынан бүөлээн, быһыт оҥороллор. Сороҕор күөлү бата хас да сиринэн иитэллэрэ. Адьас былыр анды түһэр күөлүгэр тыһы мончуук олордон баран, ону тула ааннаах быһыт оҥорон андыга тиргэ иитэллэрэ. Тиргэ туһаҕын сылгы кутуругун кылыттан хатан, синньигэс гына оҥороллор. Тиргэни сороҕор  курупааскыга да иитэр буолаллара.

Бүүчээн суолун уһуна 4-5 см, сүүрдэҕинэ, куобах курдук, кэнники атахтарын суола инники атахтарын суолун иннигэр буолар.

Ээйтэ диэн ааттыыллар. Онаки диэн эбээннии, кэпэр диэн чукчалыы.

Чычыпкаан – икки миэтэрэ кэриҥэ үрдүктээх эмэгэт. Хотугу сахалар булка уһуннук табыллыбатахтарына туомнарыгар тутталлар.

Сүгэнэн суоруллубут модьу ураҕас үөһэ өттө киһи төбөтүн курдук ньолбоҕор сирэйдээх, уһун тумустаах, аллара өттө икки атах курдук хайытыллыбыт. Туора ураҕас баайан иилиллэр. Ураҕаһы икки мас икки ардыгар киэргэтэн туруораллар. Чычыпкаан атахтарын киһи ааһарын курдук аччаччы анньыллар.

Чычыпкаан хаҥас өттүгэр сытыыламмыт төбөлөөх, сирэйдээх үөрбэ анньыллар, онно мастан кыһан оҥоһуллубут балыгы баайаллар. Бу – Байанай аргыһа сордоҥноох Сэмэкэй эмэгэтэ буолар. Чычыпкаан уҥа илиитигэр балыга суох атын үөрбэ анньыллар. Бу Сэмэкэй уола Кэччэгэй Кээлээни Кэрэгэй уол. Чычыпкаан уҥа илиитигэр мастан кыһыллан оҥоһуллубут өксөкү көтөрү олордоллор. Чычыпкаан уонна эмэгэттэр арҕаа диэки көрөн туруохтаахтар. Чычыпкаан иннигэр өҥнөөх таҥастартан, сылгы сиэлиттэн салама ыйыыллар. Салама алын өттүнэн дэлбиргэ тардаллар, араас түүлээҕинэн киэргэтэллэр. Чычыпкаан моонньугар былаат гынан от күөҕэ өҥнөөх таҥаһы баайаллар, көҥдөй көхсүн таҥаһынан курдууллар.

Чычыпкаан иннигэр кутаа уот оттоллор. Дьиэ табатын өлөрөн Чычыпкаан айаҕын, илиилэрин, тобуктарын, ол курдук эмэгэттэри таба хаанынан биһэллэр. Таба тобук сыатынан уоту аһаталлар, сылгы сиэлин быраҕаллар. Ити кэнниттэн булчут саатын уонна тайаҕын туппутунан Чычыпкаан атаҕын аннынан ааһар, ол ааһарыгар Сэмэкэйи уҥа диэки көһөрөн биэрэр. Сэмэкэйи көһөрөн туруоруу үстэ хатыланар. Чычыпкаан аннынан ааһыы күн хаамыытынан хоту барар. Бүтүүтүгэр булчут кэннин хайыһан көрбөккө эрэ Сэмэкэй эмэгэти суолу бүөлүү туруоруохтаах итиэннэ алгыс тылын ботугуруу-ботугуруу тэйэ хаамар.

Ханай (умсаах) (нууччалыы – хохлатая чернеть) – ойуур уонна ойуур быыстаах туундара балаһатыгар киэҥник тэнийбит уу куһа.

Айа. Айаны (лук-самострел) киэҥник тутталлара биллэр. Айа арааһа элбэх. Куобах, саһыл, бөрө, тайах, таба уонна дэҥҥэ эһэ айата диэн бааллар. Айа сүрүн чаастарынан – айа чаачара(лук) уонна айа кирсэ (тетива) буолаллар. Айа чаачарын кытаанах киил мастан оҥороллор, уһуна 110-120 см буолар. Айа кирсэ – сүөһү тириитин түүтүн кыһыахтаан баран инчэҕэйдии балтараа илии (2,5-3см) кэтиттээх гына тэлэллэр уонна эрийэн хаталлар.Бэлэм буолбутун кэннэ инчэҕэйдии чиккэччи тардан айа чаачарыгар баайаллар. Айа осхоро тиит мастан оҥоһуллар. Төбөтө, ырбата тимир буолар. Ырбатын осхор төбөтүгэр кыбытан баран, сигэнэн кэлгийэллэр. Айа холоруга (сиһэ) – тиит мас. Холорук сарыннанар, иккис өттүгэр кэрдиистэнэр. Айа тэбиитэ элбэрээги ханнык кэрдиискэ иилэргиттэн тутулуктаах. Айа холо хатыҥ мастан оҥоһуллар.

Чакыр улар – мас көтөрдөрүттэн саамай бөдөҥнөрө. Атыыр улар уһуна – 110-120 см буолар, кынаттарын далааһына – 1.4 м, ыйааһына – 2.8-6.5 кг.

Чубуку туйаҕын суола синньигэс, уһун (6-9см), төбөлөрө иһин диэки иэҕиллибиттэр. Хаамыытын уһуна 35-40 см.

Чыркымай (чөркөй) – саамай элбэх ахсааннаах кураанах кустартан биирдэстэрэ. Европаҕа, Азияҕа, ол иһигэр Россия сиригэр-уотугар бүтүннүүтүгэр кэриэтэ (хоту туундара балаһатыттан утары), Япония хоту аҥаарыгар уйаланар. Чөркөй ордук ойуур уонна ойуур быыстаах истиэп балаһатыгар элбэхтик көстөр, ойуур быыстаах туундараҕа уонна туундараҕа сэдэх.

Тайах муоһун тохсунньуга-олунньуга быраҕар, онтон ыам ыйын ортотугар саҥа муос үүммүтүнэн барар. Бастаан тайах муоһа сымнаҕас, сарыынан бүрүллүбүт буолар, онтон улаатан, кытаатан истэҕин аайы тириитэ хаҕыланан барар. Үүнэригэр тайах муоһа кыһыйар, оччоҕо маска аалынан илбирийбит тириитин хастыыр. От ыйын ортотугар тайах муоһа ситэр, онон иссэр кэмин толору сэбилэнэн көрсөр.