Уус-Амма нэһилиэгэ

Уус-Амма нэhилиэгин историятын кэрчиктэрэ

• 1911c. Боотурускай улуус 1-кы Дьохсо5он нэhилиэгиттэн Уодай а5а ууhун араарар туhунан Поликарп Иванович Слепцов, Семен Васильевич Большаков Саха уобалаhын губернаторыгар көрдөhүү түhэрбиттэр. 5 а5а ууhа: Уодай, Түөкэй, Ма5арас, Кыйыгый, Ма5аас.
• 1912с. Уодай а5а ууhа туруорсуутунан Областной управа мунньа5ын 11 №-дээх быhаарыытынан I  Дьохсо5он  нэhилиэгиттэн арахсан  туспа  Уус-Амма  нэhилиэгэ  тэриллибитэ, староста  Слепцов  И.Н.
• 1915с. Төрүккэ сугулаан  дьиэтэ  тутуллар,  староста  Митрофан  Герасимов.
• 1918 биэрэпис докумуоннарынан  Уус-Амма  нэhилиэгэр  4  а5а  ууhа  олорбуттар: Уодай, Чымынаайы, Үрүң Хайа, Төрүт.
• 1924с. Чымнаайыга ревком  састаабын  маннык   талбыттар: Д.Попов, Д.С.Бястинов, К.Я.Кондаков, Р.М.Герасимов, И.Герасимов.
• 1930с. Уус-Амма нэhилиэгин территориятыгар  икки  нэhилиэк  баара: Со5уй-Амма, Уус-Амма.
• 1930с. Маңнайгы «Ыңырыылаах» колхоз тэриллибитэ: председатель  Самыров  Хрисанф  Афанасьевич, бухгалтер  Хоютанов  Петр  Артемьевич.
• 1930с. Уодай Амма  уонна  Со5уй  Амма  холбоhон  Уус-Амма  сельскэй  сэбиэтин  тэрийэр  уураах  ылыллыбыта.
• 1931с. «Кыhыл Хайа» колхоз тэриллибитэ: председатель Винокуров  Ериллей, суотчут  Антоев  Миитэрэй.
• 1936с. «Уодай» колхоз тэриллибитэ: председатель Аргунов С.М., суотчут Атастыров Н.Н.
• 1931с. Со5уйга «Ньургуhун» колхоз  тэриллибитэ: председатель Протопопов В.Е.
• 1931с. Маңнайгы оскуола Хоютанов Михаил Прокопьевич кэтэх  дьиэтигэр  аhыллыбыта, оскуола5а 23 о5о үөрэммитэ.
• 1934с. «Төрүт күүhэ» колхоз тэриллибитэ: председатель Степан  Оготоев.
• 1957с. Колхозтар бөдөңсүйэн  «Ньургуhун», «Уодай», холбоhон «Уодай» колхоз, «Тимошенко», «Кыhыл Хайа», «Ыңырыылаах» холбоhон «Труд» колхоз  буолтара.
• 1955с. «Труд» колхоз үлэ5э үрдүк  көрдөрүүлэрин иhин Бүтүн Союзтаа5ы тыа хаhаайыстыбатын быыстапкатын  кыайыылаа5а буолбута.
• 1958с. Уодай учаастагар  дьааhыла-сад аhыллыбыта, сэбиэдиссэй  Андросова  А.Н.
• 1960с. Чымынаайыга детсад аhыллыбыта, сэбиэдиссэй  Винокурова А.И.
• 1965с. Чымынаайы алын сүhүөх оскуолата 8 кылаастаах  буолбута, саңа почта дьиэтэ үлэ5э киирбитэ, начальник Коммунар  Черкашин.
• 1970с. Алексеевскай оройуон «Бочуотун кинигэтигэр» Уус-Амма нэhилиэгэ үлэ5э, общественнай бэрээдэккэ үрдүк көрдөрүүлэрин иhин В.И.Ленин 100 сыллаах үбүлүөйүнэн киирбитэ. Нэhилиэк сэбиэтин председателэ Посельскай Е.И., партийнай секретарь  Татаринов  С.Н.
• 1985с. 400 миэстэлээх саңа ыанньык комплекс-хотон тутуллан үлэ5э киирбитэ, управляющай А.С.Аргунов, тутуу биригэдьиирэ Н.Ф.Львов.
• 1987с. Оскуола 11 кылаастаах буолбута, директор Арылахов О.И.
• 1992с. Национальнай оскуола концепциятын олоххо киллэриигэ, оскуола авторскай быраабы ылбыта.
• 1993с. Оскуола саха бастакы очеркист суруйааччыта Г.Д.Бястинов-Бэс Дьарааhын аатын сүгэр.
• 1990-92сс. Уус-Амма сельскэй советтара уонна кини президиума.
• 1992-93cc. народнай депутаттар Уус-Амматаа5ы сельскэй Сэбиэттэрэ уонна кини аччыгый сельскэй сэбиэтэ.
• 1993с. Уус-Амма нэhилиэгин олохтоох дьаhалтата, председатель Посельская Р.С., баhылык Большаков А.А.
• 1998с. Сааскы халаан уутугар Чымынаайы улаханнык эмсэ5элээбитэ, баhылык Тистяхов И.И.
• 2000с. Перепись түмүгүнэн 601 киhи (студеннары аахпакка туран).
• 2003с. Уус-Амма нэhилиэгин сирин иэнэ – 23 544га.
• 2006с. «Уус-Амма нэhилиэгэ» муниципальнай тэриллии тэриллибитэ, баhылык Васильев Е.В.
• 2007с. Культурнай-спортивнай комплекс үлэ5э киирбитэ, спортинструктор Хоютанов С.С.
• 2008с. Саңа арыы сыа5а үлэ5э киирбитэ, маастар Антоева В.К.
• 2007-2008сс. Чымынаайы сааскы халаан уутугар 100% улаханнык эмсэ5элээбитэ.
• 2009с. «Айтал» сынньалаң киинэ аhыллыбыта, директор Саввина М.А.
• 2010с. «Ыччат Аартыга» ТХПК тэриллибитэ, директор Бурмистров И.И.
• 2012с. Саңа почта дьиэтэ үлэ5э киирбитэ, начальник Тистяхова О.Х.

Уус-Амма5а бастакы ликбез 1926 сыллаахха аһыллыбыта. Охонооһойоп учуутал Чычымахтан атынан сылдьан үɵрэппитэ. Бастакы ликбез оскуоланы бүтэрбиттэр нэһилиэги, улууһу салайсыбыттара: Е.А. Таллаев райсовет солбуйар председателигэр тиийэ үлэлээбитэ, Д.Е. Васильев 17 сыл «Ыӊырыылаах» колхоз председателинэн, П.Ф. Прокопьев 9 сыл биригэдьииринэн, 12 Райфиӊӊа налоговай агенынан үлэлээбитэ, «За трудовое отличие» мэтээли ылбыта.

Нэһилиэккэ сырдыгы тар5атар сирбит  Аа5ар бала5ан этэ. Аа5ар бала5ан бастакы сэбиэдиссэйинэн   Лаврентий Романович Хоютанов этэ. 1937 сыллаахха Ытык-Күɵлтэн кɵһɵн киирбитэ. Икки сыл оскуола5а үлэлээбитэ. Онтон 1939 сылтан Аа5ар бала5аны үлэлэтэн дьону сырдыкка угуйбута. Бэйэтэ балалайка5а оонньуура, бальнай үӊкүүнү үɵрэтэ сатаабыт. Ородобуой дьиэтин биир хоһугар  баара. А5ыйах кинигэ, хаһыат баар буолара. «Родина» диэн  радиоприемниктаах этилэр. Ол радионан  1953с. И.В.Сталин ɵлбүтүн нэһилиэк дьонун кулуупка мунньан  иһитиннэрбиттэрэ.

50-с сыллар са5аланыыларыгар маӊнайгы үɵрэхтээх библиотекарь Захарова Марфа Александровна кэлбитэ. Олус үлэһит, нэһилиэк  оло5ор быһаччы кыттар, активнай позициялаах кыыс этэ. Ыытыллар субботниктары тэрийсэр, ɵрүү ыччат ортотугар сылдьара. Бары наһаа сɵбүлээбиппит.

Табунанова Анна Яковлевна кыратык үлэлии сылдьыбыта, онтон Хаандыга5а үлэлии барбыта.

1956 сыл сайыӊӊытыттан Чекурова Варвара Николаевна үлэтин са5алаабыта. Библиотекарь үлэтин сɵбүлээн Илин Сибиирдээ5и Государственнай институкка үɵрэнэ барбыта. 1963с. бүтэрэн Верхоянскайга, онтон дойдутугар кэлэн Ытык-Күɵлгэ 1973с. – 1986с. диэри оройуоннаа5ы библиотека5а сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ.

Чекурова В.Н. үɵрэххэ барбытын кэннэ Чычымах кыыһа Кондакова (Егорова) Александра Павловна хонтуора дьиэтин биир кыракый хоһугар үлэлээбитэ. Кини дьоӊӊо-сэргэ5э наһаа үчүгэй сыһыаннаа5а, олус судургу майгылаа5а.

 Онтон үрдүк үɵрэхтээх библиотекарь, ССРС культуратын туйгуна Антоева Анастасия Петровна үлэлии кэлбитэ.  Анастасия Петровна кэмигэр библиотека СДК иккис этээһигэр кɵспүтэ. Ирдэбилгэ бары ɵттүнэн эппиэттиир библиотека буолбута. Куһа5ана, аа5ар саалата суо5а. Библиотека үлэтэ-хамнаһа тупсубута. Кыһын фермаларга  Кыһыл муннугу тэрийии, үлэлэтии, лекция аа5ыы, сайынын отууларга кɵһɵ сылдьар библиотечка үлэлэтии  буолара. Конференциялар, үгүс ахсааннаах мероприятиелар тиһигин быспакка бараллара. Анастасия Петровна кулууп үлэтигэр быһаччы кɵмɵлɵһɵрɵ, былааннарын тэӊӊэ оӊорсоро. Оскуола5а араас ɵрүттээх үлэни ыытара. Yлэһит үтүɵтэ, сатабыллаах тэрийээччи этэ.

Биир сыл А.К. Билюкина үлэлээн үɵрэнээччилэргэ, нэһилиэккэ үтүɵ ɵйдɵбүлү хаалларан барбыта. Кини үɵрэнээччилэргэ реферат  суруйалларыгар кɵмɵлɵһɵрɵ, сɵптɵɵх литературанан хааччыйара.

Билигин Е.В.Белолюбская үлэлии сылдьар. Yгүс кɵрдɵрɵр, кэпсиир стендэлэри тупса5айдык оӊордо. Олохтоох автордар кинигэлэрин быыстапкатын тэрийдэ. Араас тэрээһиннэргэ кыттар, кɵмɵлɵһɵр.

            Библиотека  ɵӊɵтүнэн үгүс киһи туһанар.                   

                                                                                                                                                                               М.Прокопьева             

Таатта улууhун Чымынаайы орто  оскуолатын иhинэн үлэлиир нэhилиэк историятын көрдөрөр музей  икки хайысханан үлэлиир. Бастакы, нэhилиэк историята: манна Уус-Амма нэhилиэгэ ХХ-с үйэ5э хайдах сайдан кэлбитин, дьон-сэргэ туох олоххо олорон  ааспыттарын, үлэни үрдүктүк туппуттар. А5а дойдуну көмүскээбиттэр тустарынан баай  матырыйаал түмүлүннэ.

    Бастакы салаа – «Үөрэхтээhин сайдыыта» 1930-31 үөрэх сылларыгар маңнайгы оскуола аhыллыа5ыттан үөрэ5и-сырдыгы тар5аппыттар, үөрэх сырдык аартыгын үөрэ-көтө дабайбыт сүүhүнэн ыччаттар ахтыылара, летопистара, киэң эйгэ5э тахсыылара көрдөрүллэр.

Иккис салаа —  «Дьон-сэргэ олорон ааспыт оло5о, айбыт, оңорбут, туттубут оңоhуктара, тэриллэрэ».

Үhүс салаа – «Үлэни үрдүктүк туппуттар». Бэйэлэрин кэмнэригэр араас салаа үлэлэргэ таhаарыылаахтык үлэлээбит үлэ маяктара уонна кинилэр ситиhиилэрэ.

Төрдүс салаа – «Нэhилиэккэ колхоhу тэрийии». Колхозтаах хоодуоттар олохторо, туттубут тэриллэрэ.

Бэhис салаа – «Кинилэр Ийэ дойдуну көмүскээбиттэрэ». Сэрии уонна тыыл ветераннара. Кинилэр тустарынан стендэлэр, ахтыылар, альбомнар, на5араадалара.

     Музейы аан бастаан начальнай оскуола биир хоhугар 1953 сыллаахха  Саха АССР үтүөлээх учуутала  Н.Р.Малышев төрүттээбитэ. Онтон Чымынаайы 8 кылаастаах оскуолатын директора С.Н.Татаринов, историктар  Н.Д.Васильев, Н.К. Слепцов 1965 сыллаахха музейы байыппыттара. Элбэх экспонаты нэhилиэктэн хомуйбуттара. Холобур ат толору киэргэлэ, үрүң көмүс оңоhуктар. Оскуола летопиhын оңорууну са5алаабыттар.

    1989 сыллаахха орто оскуола директора Г.П.Бястинов, кыраайы үөрэтээччи П.Х.Андросов музейга туспа дьиэ туттаран, көрдөбүлгэ эппиэттиир гына экспонаттары ууран, лекционнай заллаан дьиңнээх музей киэбин ылбыта. Г.П.Бястинов, П.Х. Андросов куоракка киирэн художниктартан элбэх хартыыналары бэлэхтэтэн лекционнай залга ыйаабыттара, Э.К.Пекарскай 3 томнаах словарын, былыргы кинигэлэри булбуттара. Музей араас экспонатынан  өссө байбыта.

    Музей эйгэтэ о5о уйул5атын уhугуннарар, гуманистическай, патриотическай тыыңңа уhуйар. Дириң силистээх-мутуктаах норуот буоларын итэ5эйэллэр, өбүгэлэрин үтүө үгэстэрин, сиэрдэрин-туомнарын ылыналлар.

                                                               М.П.Прокопьева, РФ үтүөлээх учуутала

 1978 сылтан эңкилэ суох, үтүө суобастаахтык Тистяхова Октябрина Хрисанфовна почта эйгэтигэр үлэлиир. 2005 сылтан «Почта России» киирэн, саңалыы интернет ситиминэн программа5а киирэн үлэлии олорор. Күннэтэ отчуотун оңорон, араас төлөбүрдэри ылан, интернет нөңүө араас операциялары оңорон нэhилиэнньэ5э почта  өңөтүн  толору  оңорон дьон махталын ылар. Өр сыллаах эңкилэ суох үлэтэ сыаналанан «Ветеран почтовой связи РС(Я)» ааты ылбыта.

     Билигин олохтоох дьаhалта биригээдэтэ туруоран саңа почта дьиэтин тутан, үөрүүлээхтик аhыы кэмигэр баhылык Васильев Е.В. Октябрина Хрисанфовна5а «За вклад развитие Усть-Амгинского наслега» бэлиэни туттарбыта.

Ытык-Күөлтэн 65 километрдаах Амма өрүс үрдүгэр олорор Чымынаайы бөhүөлэгэр ветеринарнай учаастак баар. Нэhилиэк оттуур сиринэн, уутун суолунан улууска биир бастың сирдээх-уоттаах.

     Нэhилиэккэ а5а саастаах көлүөнэ ветеринарнай специалистарынан үлэлээбиттэрэ: Жезоров Николай Николаевич, Нелтанов Андрей Андреевич, Иванов Дмитрий Дмитриевич, Кондакова Елизавета Петровна, Попова Елизавета Васильевна, Петров Семен Семенович, Свинобоева Мария Степановна, Николаева Февронья  Павловна, Посельскай  Петр Петрович.

     Билигин учаастак сэбиэдиссэйинэн Саввин Дмитрий Дмитриевич, вет.бырааhынан Николаев Прокопий Иванович үтүө суобастаахтык үлэлииллэр. Вет.учаастак билиңңи кэм ирдэбилинэн нэhилиэккэ ыарыы өрө турбатын туhугар кыhамньыларын уураллар, профилактическай үлэлэри былааннаахтык, кэмигэр сөптөөхтүк ыыталлар.

1944 сыл кулун тутар 3 күнүгэр 27 №-дээх нэhилиэк сэбиэтин сессиятын протоколугар трахома медпуунун олохтооhун туhунан уураах ылыллыбыт, оччотоо5у сэбиэт председателэ Табунанова П.Е. медпуун  дьиэтин Аа5ар бала5ан дьиэтигэр, санитарканы “Ыңырыылаах» колхозтан аныыр туhунан суруллубут. 1946 сыл алтынньы 13 күнүгэр 61 №-дээх протоколга медпункт тутуллуутун туhунан суруллубут. 1450 бэрэбинэни бэлэмнииргэ маастарынан Макаров В.И. анаммыт, үлэни алтынньы 20 күнүттэн са5алыыр туhунан суруллубут. 1948 сыл иhинэн балыыhа дьиэтэ тутуллуохтаа5а быhаарыллыбыт. Колхозтартан 2-3-түү киhилээх, барыта 8 киhилээх биригээдэ тэриллэн туппуттар. Маңнайгы биэлсэрдэринэн Мосоркина Е., Солоницина З., Самсонова В.Н., Иванов Н.Д. уо.д.а. үлэлээбиттэрэ. Уодай учаастагар эмиэ медпуун аhыллан 70-с сылларга диэри үлэлээбитэ. Саамай кэнники Байбаллыкова София үлэлээбитэ.

2010 сылга Чымынаайытаа5ы ФАП 3-с саңа дьиэтигэр киирдэ. Улахан уу содулуттан эмсэ5элээбит балыыhа оннугар баhылыкпыт Васильев Е.В. «Үтүө дьыала» чэрчитинэн бэрт дьо5ус, бэртээхэй дьиэни туттаран үлэ5э киллэрдэ. Сэбиэдиссэйинэн 1984 сылтан Иевлева П.А. үлэлиир. Өр сыллаах үлэтин иhин «СӨ доруобуйа харыстабыла» бэлиэнэн  на5араадаламмыта.

1993 сылтан акушерканан Антоева С.К. үлэлиир, 2009 сыллаахха ыытыллыбыт акушердар күрэхтэригэр улууска 1 миэстэни, илин эңэр улуустарын конкурсугар 2 миэстэ буолбута. Сыралаах үлэтин иhин Доруобуйа харыстабылын Почетнай Грамотатынан на5араадаламмыта.

     Суhал көмө суоппарынан өр сылларга үтүө суобастаахтык Доруобуйа харыстабылын туйгуна Макаров А.В. үлэлиир.

      Санитарканан Атасыкова А.И. бэриниилээх үлэтинэн медиктэргэ көмө буолан үлэлиир.

1940-с сылларга бөhүөлэк илин өттүгэр ыал дьиэтигэр ма5аhыын баар буолбута. Маңнайгы атыылааччыларынан Слепцов И.Т., Антоева М.Д., Герасимова А.Р. үлэлээбиттэрэ.

1980-с сылларга ма5аhыын сэбиэдиссэйинэн Толбонова А.С., Табунанова А.Н., атыыhыттарынан атыы-эргиэн эйгэтин ветераннара Кузьмина Л.Н., Евлева Р.Н., Тарабукина С.М., Винокурова Г.Г. үлэлээннэр нэhилиэнньэ махталын ылыахтарын ылбыттара.

     Билигин «Прогресс» ПО нөңүө олохтоох ма5аhыын үлэлиир. Сэбиэдиссэйинэн  Дайбаннырова А.В., атыыhытынан Протопопова В.И. үлэлииллэр. Ма5аhыын  аhынан-табаарынан толору, атыыhыттар дьоңңо-сэргэ5э сыhыаннара үчүгэй, үгүс киhи астына атыылаhар.

Прокопьева  Мария  Петровна – Россия үөрэ5ириитин үтүөлээх үлэhитэ	Бястинов Герасим Прокопьевич — Россия үөрэ5ириитин үтүөлээх үлэhитэ	Арылахов Олег Иннокентьевич – РСФСР үөрэ5ириитин туйгуна	Саввина  Галина  Моисеевна – РФ уопсай үөрэхтээhинин Бочуоттаах үлэhитэ
Маркова Анна Ивановна — РФ уопсай үөрэхтээhинин Бочуоттаах үлэhитэ	Большаков Василий Егорович — РФ уопсай үөрэхтээhинин Бочуоттаах үлэhитэ	Богдокумова Прасковья Кузьминична — Россия үөрэ5ириитин Бочуотунай грамотата	Иванова Лена Дмитриевна — Россия үөрэ5ириитин Бочуотунай грамотата
Табунанова Августина Николаевна – Россия Эргиэнин Бочуотунай Грамотата	Евлева Раиса Николаевна – Россия Эргиэнин туйгуна	Тистяхова Анастасия Гаврильевна — Россия Эргиэнин Бочуотунай Грамотата	Кривошапкина Людмила Гаврильевна – Россия социальнай эйгэтин Бочуотунай грамотата

Посельская Валентина Матвеевна — СӨ үөрэ5ириитин туйгуна, Россия Бочуотунай Грамотата

Антоева Анна Артемьевна 1926 сыллаахха от ыйын 1 күнүгэр Таатта оройуонун Дьохсо5он нэhилиэгэр дьадаңы дьиэ кэргэңңэ төрөөбүтэ.

Кэргэнэ Василий Дмириевич 1916 сыллаахха Уус-Амма нэhилиэгэр дьадаңы кэргэңңэ төрөөбүтэ.

1944 сыллаахха Антоев Василий Дмитриевичтыын ыал буолбуттара.Кинилэр 10 о5ону төрөтөн-иитэн, улаатыннаран, үөрэттэрэн ыал оңортообуттара. 37 сиэннээхтэр, 32 хос сиэннээхтэр.

Елизавета Андреевна 1928 сыллаахха  ахсынньы 1 күнүгэр Уодайга Нелтановтар дьиэ кэргэннэригэр төрөөбүтэ.

Дьиэ кэргэн а5а баhылыга Гаврил Николаевич Өймөкөөн улууhугар 1926 сыллаахха сэтинньи 27 күнүгэр төрөөбүтэ.

1951 сыл сэтинньи 17 күнүгэр олохторун холбообуттара. Онтон 58 сыл устата сарын-сарыннарыттан өйөhөн-өйдөhөн, иллээхтик-эйэлээхтик олорбуттара. Гаврил Николаевич уонна Елизавета Андреевна 7 о5ону төрөтөн, үөрэхтээх дьон оңортооннор, үтүө үлэhит буоллулар. 20 сиэннээхтэр, 11 хос сиэннээхтэр.

Бочонина Ирина Михайловна 1930 сыллаахха тохсунньу 31 күнүгэр Таатта оройуонун Уус-Амма нэhилиэгэр «Кыhыл Хайа» колхозка колхозтаах кэргэңңэ иккис о5онон төрөөбүтэ.

Дмитрий Афанасьевич 1930 сыллаахха Уус-Амма нэhилиэгэр «Кыhыл Хайа» колхоhугар төрөөбүтэ. Кини 1950-1954 сылларга Советскай армия кэккэтигэр сулууспалаабыта.

Үөрүүлэрин-хомолтолорун тэңңэ үллэстэн, бэйэ-бэйэ5э күүс-көмө буолан оло5ун аргыhа Ирина Михайловнаны кытары 55 сыл бииргэ олорон кэллилэр. Билигин Ирина Михайловна уонна Дмитрий Афанасьевич бочуоттаах сынньалаңңа олороллор. 3 о5олоохтор, 12 сиэн уонна хос сиэннээхтэр.

Аргунов  Александр  Семенович – көңүл тустууга  ССРС  спордун маастара	Саввина  Зоя Степановна – ССРС дуобакка  спордун маастара	Протопопов Виктор Васильевич – уhуну сүүрүүгэ спорт маастара	Бястинов Дмитрий Семенович – СР гиревой спортка маастара
Большаков Василий Егорович – сүүрүүгэ спорт ветерана	Слепцов Виктор Мефодьевич — көңүл тустууга  ССРС  спорт ветерана	Власов Гаврил Гаврильевич – волейболга спорт ветерана	Сенькин Наум Иванович — СР гиревой спортка маастара
Агаблев Прохор Николаевич – волейболга  спорт  маастара	Макаров Айаал Григорьевич – РФ спортиңңа спорт маастара	Белолюбскай Валерий Валерьевич – РФ пауэрлифтиңңэ маастарга кандидат	Посельскай Альберт Семенович – дуобакка маастарга кандидат

Аан дойду, республика призердара, дуобакка спорт маастардарыгар кандидаттар Михаил, Юрий, Марианна, Надежда, Максим Нестеровтар